Bazen bir hadise, hayata bakış açınızı değiştiriyor: Bundan sonra hiçbir şey eskisi üzere olmayacak, pandemi öncesi ve sonrası diye anlatacak, düşüneceğiz! Koç Grubu’nun Meşher ismiyle dönüşen Pera’daki sanat yerinin birinci standı, etnik olarak Ukrayna, (Rus) asıllı ressam Alexis Gritchenko’nun İstanbul’da geçirdiği iki yılın 1919-1921, 100. yılı münasebetiyle burada yaptığı fotoğrafları ve kent üzerine yazdığı “Bir Ressamın Günlüğü” üzerineydi.
Stant, şubatta açıldı, pandemi kısıtlamalarına denk geldi, uzun müddet kapalı kaldı. Tekrar açıldığında Gritchenko’nun anılarındaki hayranlık beni farklı bir yere yöneltti: Ayasofya ve Chora; yani Kariye’ye! Bizansın en kıymetli bazilikası ve şapelinin kıymetini onun gözünden bir sefer daha gördüm; hele onları, siyasal İslamın baskın el koyma hissiyle yeni kaybettiğimiz şu günlerde! Ve Gritchenko’nun standından çıkıp neredeyse koşarak Chora’ya gittim, üstleri kapatılmadan, hayran kaldığı mozaikleri bir defa daha görebilmek için.
Küçücük şapelin içine çoktan bir ahşap minber yerleştirilmişti bile. Beni tanıyan bir rehberle karşılaştım ve bütün mozaiklerin öyküsünü ondan dinledim. Meryem’in doğuşu, büyümesi, evlenmesi ve eşi yanında değilken gebe kalışı, İsa’yı Kudüs’te doğuruşu. Mozaiklerin birinci kısmı Meryem’in hayatı, ikinci kısmı İsa’nın hayatıyla ilgili. Adeta bir fotoğraflı roman üzere Hıristiyanlık tarihi. Burası küçücük bir kilise.
İbadet edilecek yerde en fazla 30-40 kişi namaz kılabilir. Burada da yalnızca üç fresk var. Rehber arkadaşım adeta yalvararak buraya açılan bir koridorun varlığını ve farklı kapıdan girmenin mümkün olduğunu, sonradan eklenen ve asıl mozaiklerin olduğu kısımların müze olarak açık kalabileceğini lisana getiriyor. Heyhat! Amaç ne müze olarak saklamak ne ibadet etmek; amaç bayrak göstermek! İbadet etmek olsa, Fatih’te cami mi yok, çabucak karşıda beş dakika yürüme uzaklığında var!
MESCITLERI ÇİZMİŞ
Gritchenko’nun çok sevdiği ve sık sık gelip bir köşeye çekilerek zımnî gizli ibadet edenlerin fotoğrafını yaptığı devirde de burası cami olarak kullanılıyor. Ve ressam, bir buraya bir de Ayasofya’ya adeta âşık. Bir Ortodoks olarak onun hislerini anlıyorum.
Gerek Ayasofya, gerek Chora, “Konstantinopolis’in vaktinin cazibe merkezi olmasını sağlaması, Ortadoğu’nun Paris’i olarak bilinmesi boşuna değil…
Galiplerin fanatizmi bile Ayasofya’ya boyun eğmiştir. Ayasofya, İslamın bütün mescitlerinde örnek alınmıştır. Etrafına minareler dikilmiş, tarafı Mekke’ye çevrilmiştir. Lakin manası değiştirilememiş, yüzyıllar boyunca sayısız nesli titreten büyüleyiciliği yok olmamıştır” diyor günlüklerinde. Benim gibiler için de manası bu: Bir dünya mirası!
İSTANBUL GÜNLERİ
Gritchenko, İstanbul’a Bolşevik ihtilalinden kaçarak, fakat en çok da burayı görmek ve yaşamak istediği için Kırım üzerinden gelir.
Beş kuruşu yoktur, hastanelerde, fakirler için açılan yurtlarda evvelce çok sıkıntı şartlarda kalır, tanıştığı o devrin ressamları İbrahim Çallı üzere sanatkarlar tarafından sahip çıkılır, atölyelerini açarlar ona; o da onlara daha o vakit sahip olduğu avantgart fotoğraf anlayışını aktarır. Fotoğrafları bugün için bile çağdaştır.
Renkler ve kübik formlarla daha sonra gittiği Paris’te de hayranlık uyandıracak, hatta 1920 Paris Fuarı’na İstanbul’dayken yaptığı üç İstanbul tablosuyla kabul edilecek ve bir Ukraynalının fırçasından İstanbul görüntüleri fuarda sergilenecektir.
305 KİTAP
Bu stantta beni en çok etkileyen sürprizlerden biri ise alıntılar yaptığım kitabının Türk sahibi oldu. Mustafa Kemal Atatürk! Yalnızca 305 adet Fransızca olarak basılan kitap, Atatürk’ün dehasıyla o vakit keşfedilmiş ve özel kitaplığının içinde yer almış, artık de Anıtkabir’de bulunuyor! Ali Berktay’ın çevirisiyle Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkan kitabı, yalnızca sanat değil, İstanbul’un tarihine meraklı herkes okumalı.
Gritchenko’nun fotoğraflarında dikkat çeken bir detay ise yüzlerin tasvir edilmemiş olması. Günlüğünün satır ortalarından çıkardığım kadarıyla nedeni, figüratif insan fotoğrafına karşı çıkan İslam inanışına hürmetten kaynaklanıyor, tahminen de çekinmiştir, sokaklarda fotoğraf yaparken fark edildiğinde engellendiğinden de bahsediyor.
Ressam, meraklı bir gezgin üzere kenti dört dönüyor, kâh Üsküdar’dan çıkıyor kâh Eyüp’ten, Balat’tan. Bir bakıyorsunuz Ada’da, bir bakıyorsunuz Harbiye’de. Yazıyor, çiziyor, kenti adeta yudum yudum içiyor! Ancak vilayetle de Ayasofya, vilayetle de Chora; Süleymaniye’yi, Fatih Camisi’ni de geziyor fakat dönüp dolaşıp bu iki kadim bazilikaya geliyor. Gerisi sizde… Düşünün, yorumlayın.
Cumhuriyet
