Konuk Muharrir: Serfiraz Ergun
Milletlerarası bir proje müsabakasıyla Grimshaw Mimarlık tarafından Dolapdere’de yapılan Arter, bir Vehbi Koç Vakfı sanat kurumu. Geçen yıl açıldı, bir müddet sonra da her kurum üzere pandemi yüzünden kapılarını kapatmak zorunda kaldı. Lakin eylül ortalarında 5 yeni stantla tekrar izleyicisiyle buluştu. Bu beş stant; Dinleyen Gözler İçin, Yağmur Ormanı V, (varyasyon 3), Gökcisimleri Üzerine, KP Brehmer; Büyük Resim ve Alev Ebüzziya’nın bu stant için ürettiği işlerden oluşan Tekerrür.
Arter’in Kurucu Yöneticisi Melih Fereli, bu stantlardan ikisinin, Dinleyen Gözler İçin ve Yağmur Ormanları’nın küratörü. Melih Fereli aslında makine mühendisi lakin Londra Filarmoni Korosu’nda tenor korist ve 1993-2001 yılları ortasında da IKSV Genel Müdürü olarak çalıştı. Vehbi Koç Vakfı kültür sanat danışmanlığından sonra da Arter’in kurucu yöneticiliğini yapıyor. Yani teknik alandan sanat alanına geçişi hayli yıllar öncesine dayanıyor.
Fereli ile kendi küratörlüğünü yaptığı stantları dolaşmaya üst kata çıktık. “Dinleyen Gözler İçin, Yağmur Ormanı’nın adeta bir önsözü, oradan başlamamız gerek” dedi.
Dinleyen gözler için
Fluxus, akma, akış demek. Tıpkı vakitte 1960’larda başlayan, klâsik ve profesyonel sanata karşı duruş sergileyen, doğal yaratıcılığa dayanan, sanat tarihini ve seçkin kültürü reddeden, özgür ve özgün bir sanat akımı. Melih Fereli’nin küratörlüğünü yaptığı her iki standın de Fluxus akımından etkilendiğini söylersek yanlış olmaz. Her iki stant de sessizlik, belirsizlik, rastlantısallık, deneysellik ve insan yaratıcılığına dayalı işleri kapsıyor. Ayrıyeten her iki stanttaki tüm işler de Arter koleksiyonundan. Bunlar ses içeren sessiz yapıtlar. İdeolojisi, mutlak sessizlik olmaz, müzikal olmayan sesleri de dinlersen bu yapıtların da seslerini duyabilirsin.
Melih Fereli ile Dinleyen Gözler İçin başlıklı kümenin salonuna girerken bu işlerin birçoklarının aslında müzikle güçlü bir bağ kurduğunu da fark ediyorum. Sağ duvarda göz kamaştıran sarılıkta üç alüminyum plaka sergileniyor. Sesler uzaktan belirli meçhul duyuluyor. Sanatkarı Hans Peter Kuhn, bir ses mühendisi ve bestekar. Işık sarı sarı adeta içeriden dışarıya yanlışsız yansıyor. Fereli; ‘Bir konser düşünün, bir enstrümanın yalnızca ses çıkardığı vakit kıymetli değildir, sessiz kaldığı mühlet de eşit olarak kıymetlidir. Bu da esasen kompozisyonu oluşturur’ diyor. “Sadece sese odaklanırsan sessizliğin değerini kaybedersin”. Küratör Fereli, Arter’in 200’e yakın sesle bağı olan koleksiyonu ortasından 23 adedini bu stant için seçmiş. Yapıtların birçok sessiz, o yüzden bu işler dinleyen gözler için. Büyük salonun kapısından girmeden bir Nam June Paik yerleştirmesi görüyoruz. Paik memleketler arası izleyiciye sahip bir sanatçı ve müziği görselleştirmesiyle tanınıyor. Dünyanın aşikâr başlı müzelerinde yerleştirmeleri ve görüntü çalışmaları var. Nam June Paik’in burada 78-33 ve 45liklerden oluşan plakları dizdiği bir plakçaları var. Bu pikabın kolu uzatılmış ve plaklar üzerine yerleştirilmiş adeta sessiz bir ses heykeli. Büyük kapıdan içeri girince Türk çağdaş sanatının erken devir temsilcilerinden Füsun Onur’un (sanatçı, Venedik Sanat Bienali pandemiden kapılarını açabilirse Türkiyeyi temsil edecek) Fısıltı isimli yerleştirmesi yer alıyor. Çapraz bacaklı yedi sehpa giderek küçülüp, sessizleşip yedi notanın fısıltıya dönmesini ve sessizliğe kavuşmasını anlatıyor. Standın bu kısmının başka Türk sanatkarı Osman Dinç ve yapıtı Ahlat Ağacına Ağıt. Denizli yöresinde sayıları gitgide azalan ahlat ağaçlarının fotoğrafları, 80 adet nota sehpasının üzerine çalınacak birer besteymişçesine tutuşturulmuş. Adeta bir sessizlik senfonisi üzere… Ahlat Ağacı Senfonisi’nin nota sehpalarının, yani koronun en önünde de dört solist- alto, tenor, soprano ve bas – duruyor. İspanyol sanatçı Carles Santos, bir piyanist. Mesleğinin ortalarında müziği ön plana koyarak sinema, görüntü ve fotoğraf yerleştirmeleri yapıyor. “Ne sanat ne değil”i sorguluyor ve burjuvaların sanatkara telkinine de kötü halde kızıyor. Gomalak cilalı maun bir piyano fotoğrafı duvara asılı. Altında yerde, parçaladığı, tahrip ettiği birebir piyanonun molozlarını yerleştirmiş ‘ben bu koşullanmalara baş kaldırıyorum’ diyor. Bir Fluxus sanatkarı Dick Higgins’in iki işinden 48 No’lu Senfoni, üzerine saçmalı tüfekle ateş ettiği bir nota kâğıdına boyalarla yaptığı müdahalelerle adeta tüfek sesini bizlere de dinletmek istiyor. Kozlowski’nin Etik Üzerine Denemeler isimli yapıtı, Danimarkalı sanatçı Lene Adler-Petersen’in kaşık helvalarını andıran alçı kalıpları ile beyazın her tonundaki duvar yerleştirmeleri, İzlandalı sanaçı Fridfinnsson’un boyalarını karıştırdığı çubuklarla 10 metrelik tavandan aşağı yerleştirdiği objeleri öteki işler. Beni yaratıcılığıyla etkileyen iş ise Alman sanatçı Annette Ruenzler’in 9.5 metrelik tavandan aşağı sallandırdığı ucunda buğulu ampul takılı elektrik kordonlarının, yani 12 adet aydınlatma armatürünün dizaynları ve kaliteleri farklı bardakların ve sürahinin içinde fonksiyonel özelliklerini sonlandırıp, estetik niteliklerini ortaya çıkarmaları. Kolay lisanla söylenirse bardakların içine kadar giren ampullerin görsel bir şölen yaratmaları. Zirveden vuran ışık hafif bir esintiyle bardakların içinden yere süzülerek yerdeki yansımaları ve sessizce çıkardıkları bir gürültüyü görmemizi ve duymamızı sağlıyor. Fereli’nin “koleksiyondaki yabancı sanatkarlardan en değerli eser bu” dediği Joesph Beuys’un Klavier Oxygen isimli kuyruklu piyano, oksijen tüpü, karatahta (aslında yeşil) ve eski adap telefondan oluşan yerleştirmenin önüne geliyoruz. Joseph Beuys’un vefatından üç ay kadar evvel hasta yatağından yönettiği bir performansın yerleştirmesi bu. 1985’te Hamburg’da bir okulda düzenlenen bir performans. Beuys konser boyunca talimatlarını piyanonun üzerinde duran kara telefonla hoparlör aracılığıyla aktarıyor. Yeşil renkli okul tahtasında da “bir sanat yapıtını layıkıyla tasvir edebilmek için öncelikle aracın kendisinin özgür olması gerekir” yazıyor. Los Angeles’li sanatçı Barbara Bloom’un Körler İçin İşler işini atlamayalım. Yere serili mavi bir platformda Braille (körler alfabesi) ile yazılı metni görebilenler okuyamıyor, zira bu alfabeyi bilmiyor, okuyabilenler ise göremiyor. Buradan Melih Fereli ile birlikte Yağmur Ormanları’na geçiş yapıtı olan Julius Koller’in tenis ağlarıyla sarılıp sarmalanmış beyaz piyanosunun önünden geçiyoruz. Ne burjuvalar tenis oynanabiliyor ne de tenis filesiyle sarılmış piyano ses çıkarabiliyor.
Arter’in kapkara ve kocaman Karbon Odası, Yağmur Ormanları standına ayrılmış. Kapıdan içeriye girdiğinizde üstten aşağıya sallanan bambu kamışlar, sarkıt ve dikit üzere aluminyum abajurlar üzere çalışmalar ile karşılaşıyorsunuz.
YAĞMUR ORMANI
Bu avant-garde, sofistike standa geçmeden evvel biraz Kuzey Caroline’da 1933’te kurulan ve finansal zorluklar yüzünden yalnızca 24 yıl eğitim verebilen Black Mountain College’den bahsetmem gerekecek. Zira bu standın neredeyse tüm oyuncuları o yüksekokulun öğrencisi. Yirminci yüzyıl Amerikan sanatına taraf veren, Nazi Almanyası’ndan kaçan birçok entelektüelin ve sanatkarın Black Mountain’a yerleşmesiyle hayat bulmuş bir okul burası.
Pasifikte yağmur
Arter’in kapkara ve kocaman Karbon Odası, Yağmur Ormanları standına ayrılmış. Kapıdan içeriye girdiğinizde üstten aşağıya sallanan bambu kamışlar, sarkıt ve dikit üzere alüminyum abajurlar, kırmızı ve mavi plastik çöp varilleri, buluntu kasnaklar, dev civatalar, metal ve mika kurdeleler, denizci kürekleri, tenis raketleri ile karşılaşıyorsunuz. Adeta trapez yapan metal-plastik-ahşap-cam buluşması üzere. Bu stant resmi ismiyle Yağmur Ormanı V (varyasyon3) standı ve Arter’de dünya prömiyerini yapıyor. David Tudor tarafından tasarlanan ve Composers Inside Electronics (CIE) Inc. tarafından gerçekleştirilen, (David Tudor’un vefatından sonra da John Driscoll ve Phil Edelstein tarafından yürütülen) bu standın küratörü de Melih Fereli. Aslında Yağmur Ormanı’nın dört varyasyonu var, bu üçüncüsü.
Salzburg Çağdaş Müze
Yağmur Ormanı’nın bir varyasyonu MOMA (Museum of Çağdaş Art) New York’ta, başkası Salzburg Çağdaş Müze’de, Lyon’da ve 2016’da üretilen üçüncü varyasyon da 2018’de Arter tarafından satın alındı. Yağmur Ormanı’nın sergilendiği Karbon Odası’nın duvarlarına dizili sandalyeler dikkatimi çekti. İzleyiciler bu sandalyelerde bu müzik eşliğinde oturup meditasyon yapıyormuş. Arter’in stantları 2021 Ağustos ayına kadar izlenebilecek.
İSTANBUL ÇAĞDAŞ SİNEMA’DA ‘VİŞEGRAD DÜŞLERİ’
Vişegrad ülkeleri sinemalarından örneklerin sunulacağı “Vişegrad Düşleri” başlıklı sinema programı 22 Ekim – 1 Kasım tarihleri ortasında İstanbul Çağdaş Sinema’da izleyiciyle buluşacak. Vişegrad Sinema Günleri’nin beşincisi olarak gerçekleşen seçkideki dokuz sinema, ortak coğrafya ve kültüre sahip dört ülkenin Holokost’tan komünizme paylaşılan tarihin izlerini, geçmişten bugüne taşıdıkları düş ve düş kırıklıklarını, günümüz toplumlarının toplumsal gerçekçi karmaşasını farklı devir ve öyküler üzerinden inceliyor. “Jüpiter’in Uydusu”, günümüz Macar toplumunun sağcı siyasetlerini fantastik bir lensle izlerken, 1945 (2017) Western cinsini tersten yorumlayarak toplumun soykırım geçmişiyle, savaş günahlarıyla, vefatla hesaplaşma kıssasını anlatıyor. Programda Çek sinemasından Jan Sverák imzasını taşıyan ve En Uygun Yabancı Sinema kısmında Altın Küre ve Oscar mükafatlarını alan “Kolya”da (1996) yer alıyor.
Avrupa sanat sinemasının başyapıtlarından Krzysztof Kieslowski’nin, “Veronique”in İkili Hayatı (1991), Fransa ve Polonya’da birbirinden farklı hayat süren iki genç bayan Veronique ve Weronika’nın paralel hayatlarını kurgularken, ruh ikizliği, mistisizm ve hasret üzerine bir sinema.
Türkiye prömiyeri
Programda yer alan Polonya sinemasından iki yeni sinemanın de Türkiye prömiyeri İstanbul Modern’de gerçekleşiyor. Birincisi, terapiye katılan bir küme insanın hayatlarından kesitlere odaklanan dram, “Kaybedecek Bir Şey Yok” (2019), İstanbul Modern’in üyelerine özel çevrimiçi gösterildikten sonra program kapsamında sinemada gösteriliyor.
Cumhuriyet