Osmanlı Devleti, birinci kuruluşunda toprak rejimine dayanan bir askeri idareydi.
Askeri ve siyasal hedeflere nazaran örgütlenen devlet, Selçuk Türkleri ile öteki Türk devletlerinin siyasal ve askeri kurumlarından esinlenerek kurulmuştu. Türk-İslam geleneklerinin temel yapıldığı devlet, teokratik yapıda ve düalist hukuk sistemi içinde yönetilen bir ortaçağ devleti niteliğindeydi.
Devletin siyasal örgüt biçimini toprak sistemi ve toprağın bölüşümü belirtiyordu. Bu idare biçimi Osmanlılara birinci kere bulunmuş ve uygulanmış değildi. Siyasal ve askeri yapı Türk İslam devletlerinin ortak özellikleriydi.
Askeri otoriteye sıkı sıkıya bağlı Osmanlı Devleti’nde toprağın idaresi birtakım özel şartlara bağlı olarak özel bireylere verilirdi. Miri arazi denilen ve çıplak mülkiyeti devletin olan toprakların işletilmesi muhakkak şahıslara verilir; devlet toprakları kendisine işletilmek üzere bırakılan bu bireylere “dirlik” ya da “tımar” sahibi denirdi.
Dirlik sahibi arazinin maliki değildi. Sahibi arz denilen ve asker memur karışımı yetkilerle donatılmış vazifeliler, halktan vergi alır; bunu devlete verir. Devlet vergiyi, direkt doğruya değil dirlik sahipleri eliyle toplamış olurdu.
Merkezi siyasal örgütün güçlenmesi ve toplum içersinde iki ayrıcalıklı küme yaratmaktaydı. Bunlardan birincisi “saray aristokrasisi” ikincisi de “Mülk sahipleri (dirlik sahipleri)” idi.
Devlet toprağını bölüşen dirlik sahiplerini güçlü bir hiyerarşi ile kendisine bağlardı. Bu hiyerarşik örgütün başı her türlü sınırsız yetkinin sahibi olan padişahtı. Mülki ve askeri hizmetlilerin birçok devşirmeydi. Yöneticilerin büyük çoğunluğu Kırım ve Kafkas pazarlarında satılan kölelerden oluşurdu. Bunlar gerekli ihtimam ile yetiştirilirlerdi. Bunlara askeri-siyasal eğitim verilirdi.
Mülkiye sınıfı Enderun denilen bir yönetim okulunda yetiştirilirdi. Bu sınıf içerisinde sadrazamlar, vezirler, beylerbeyleri ve sancak beyefendileri girerdi. Geleceğin yöneticileri Enderun’da çağın şartlarına nazaran nizamlı bir eğitim görürlerdi.
AYRICALIKLI SINIFLAR
Kadılar, naipler ve kazaskerler ise devletin teokratik özelliklerine bağlı olarak birtakım ayrıcalıklara sahiplerdi.
Bunlara “ilmiye sınıfı” denirdi. “Seyfiye sınıfı” yüksek kumanda şuraları dışındaki askeri sınıfları söz ederdi. “Kalemiye” sınıfı ise devletin günlük işlerini gören memurlarıydı.
Osmanlı Devleti güçlü bir merkezi otoriteye dayanmak zorundaydı. Devlet fetih siyaseti ile genişlerken bu idari sınıfların vazifeleri de gitgide genişliyordu. Osmanlı Devleti’nin yükselme zamanlarında bu idare biçimi faydalı olmuş ve devletin kuvvetli yapısı korunabilmişti. Lakin gerileme ve duraklama evrelerinde, devletin bu örgütsel yapısı da geniş ölçüde bozuşmaya ve çökmeye uğramıştı.
Osmanlı Devleti son vakitlerinde, Batı’nın da tesiri ile kurumlarını Batı modellerine nazaran düzenlemek gereksinimini duydu. Mülki idareyi çağın şartlarına nazaran düzenlemek hedefi ile “Umuru Mülkiye Nezareti” kuruldu.
“Reisülkittaplık” makamı da 1835 yılında “Hariciye Nezareti” ismi ile yine örgütlendi. Devletin tüm işlerini ve yazışmalarını yürüten “memur amedi odası”, içişler ve dışişler olmak üzere iki kısma ayrıldı. Batı’nın ordu ile ilgili yasa ve kuralları incelemek üzere “Deri Şuray-ı Asker” kuruldu.
Bundan sonra tüm Batı kurumları tek tek alındı. “Meclisi Valayı Adliye” “Darı Şurayı Babıali” isimlerine iki meclis kurularak devlet idaresinde, yeni unsurlar kabul olundu.
TANZİMAT VE EMPERYALİZM
…Tanzimat zamanı tarihimizde çeşitli açılardan kıymetlendirilmektedir. Bu dönem Batılılaşma gayretlerinin birinci evresi olarak kabul edildiği üzere Batı emperyalizminin Türkiye de egemenliğini kabul ettirmesi olarak tanımlanmaktadır.
Birtakım maddelerin sosyolojik açıdan uygulanıp uygulanmadıklarını ve Batı tipi kurumların yaşama talihlerini araştırırken bu üzere değerlendirmelerin yapılmaması sanırız büyük bir eksikliktir. Salt hukukî sıkıntılar araştırılırken, bu hukukî kural ve kurumları oluşturan hukuk dışı nedenlerin araştırılmaması bizleri yalnızca “dogmatik” araştırma yapmaya zorlamaktadır. Bu kuru “kanunculuk” ise problemlere tahlil yolları getirmemektedir.
Sanayi Devrimi’nden sonra, pazar arayan Batı iktisadının Doğu ile bağlantılar kuracağı bir toplumsal zorunluluktu. 1838 ticaret mutabakatı ile Batı kapitalizmi Osmanlı iktisadı ile sıkı bağlara girmişti. Devlet örgütünün düzenlenmesi ve Batı tipi bir memur takımının yaratılması, yani “bürokrasinin” Batılı kurallara benzetilerek örgütlenmesi “Batılılaşmanın” gereği sayılmaktaydı.
Batı sermayesi Tanzimat ile birlikte, yatırım yapacağı alanlarda idari ve hukukî kolaylıklar istemekteydi. Batı açısından görünüm bu şartlara bağlıydı. Merkeziyetçi devletlerin o çağdaki örgütlenme biçimi de bunu gerektiriyordu.
* Uğur Mumcu’nun Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi mecmuasında 1971’de yayımlanan “Türk Hukukunda Memurların Yargılanması” isimli akademik makalesinden kısımlar olarak alınmıştır.
Cumhuriyet