Tsunami, ekseriyetle sarsıntılar, volkanik patlamalar ve öteki su altı patlamaları (örneğin insan üretimi patlamalar, su altı heyelanları, buzul parçalanmaları, meteorit çarpması ve öbür yıkıcı unsurlar) tesiriyle çok ölçüde suyun yer değiştirmesi sonucu okyanus, deniz ve büyük göllerde meydana gelebilen, sıra dışı yükseklikteki ve uzunluktaki dalgalara verilen isim.
Tsunamiyi en sık tetikleyen öge sarsıntılar olsa da, tsunaminin tetiklenmesi için illâ zelzelelere yahut su altı vakalarına muhtaçlık yok; su yüzeyindeki hadiseler da tsunamileri tetikleyebiliyor.
OLAĞAN DALGADAN NE FARKI VAR?
Evrim Ağacı’ndan Davet Mert Bakırcı’nın haberine nazaran, bir tsunamiyi; rüzgarlar yahut gelgitlerin sebep olduğu, daha aşina olunan yüzey dalgaları yahut gelgit dalgalarından ayıran ana öge, tsunamilerdeki iki dalga zirvesi ortasındaki aranın (dalgaboyunun) çok büyük olması.
Yüzey dalgalarının gerçekte şöyle hareket ediyor:
Derin deniz dalgalarında meydana gelen Stokes akıntısını gösteren bir grafik. (Wikipedia)
Tsunamilerde ise iki dalga zirvesi ortasındaki aralık yüzlerce kilometreye çıkabilecek kadar uzun. Bu durum, tsunamiler öncesinde kıyı sularının çekilmesine neden oluyor.
Bu, aşağıdaki görseldeki kırmızı parçacıklar takip edilerek görülebilir (dalga gelmeden evvel parçacık geriye hareket ediyor):
Dalga önündeki su ritmik olarak geri çekiliyor. Bu işaret, çok kısa bir müddet içinde kıyıya tsunami vuracağının en değerli işareti. (Wikipedia)
TSUNAMİ NEDEN OLUR?
Genel olarak tsunamilere en çok sebep olan fay çizgileri, bindirme fay sınırları ve karşıt fay sınırları. Yıkıcı tsunamilerin yüzde 10-15’ine doğrultu atımlı sarsıntılar sebep oluyor. Bu tıp sarsıntılarda okyanus tabanı yatay olarak hareket ediyor. Bunun ana sebebi zelzeleler yahut su altı heyelanları olabilir. Fakat bu cins yıkıcı tsunamiler, ekseriyetle yalnızca civardaki kıyıları etkiliyor.
Kimi vakitse kıyılarda yaşanan büyük heyelanlar, kaya düşmeleri, buzul parçalanmaları vb. hadiseler tsunamileri tetikleyebiliyor. Bu tıp tsunamiler daha ender; lakin kayan materyalin ölçüsü, suratı, ne ölçüde suyu hareket ettirdiği ve ne kadar derine battığı üzere faktörler, tsunami oluşum ihtimalini etkiliyor. Bu tıp tsunamileri tehlikeli yapan, zelzelelerin tersine hiçbir ikaz vermeksizin (zelzele olmaksızın) yaşanabilmeleri ve civar kıyılarda büyük yıkımlara neden olabilmeleri.
17 Temmuz 1998’de Papua Yeni Gine’de olduğu üzere, 7.0 büyüklüğündeki bir zelzele de heyelanları tetikleyebiliyor ve buna bağlı olarak tsunamiler oluşabiliyor. Papua Yeni Gine’de, 20 dakika içinde kıyıya ulaşan tsunami, 2.200 kişiyi öldürmüş ve 10.000 kişiyi evsiz bırakmıştı.
Kimi vakit su altı ve su üstü volkanik faaliyet de tsunamileri tetikleyebiliyor. Bilhassa de lav fışkırmaları, deniz altı volkan patlamaları, kaldera oluşumları (volkan çöküntüleri), volkanik heyelanlar ve yatay fışkırmalar, çok ölçüde suyun yer değiştirmesine sebep olarak tsunamileri tetikleyebiliyor.
Hava hadiseleri da tsunamilere neden olabiliyor. Bilhassa de şiddetli hava basıncı değişimleri, meteotsunami ismi verilen tsunamileri tetikleyebiliyor. Bu tıp tsunamiler, hava akımlarının gücü, istikameti ve suratına bağlı olarak deniz yüzeyinde basınç farkları yaratabilirliyorlar.
YÜKSEK DALGALARLA OLUŞMAK ZORUNDA DEĞİL
Tsunamiler çoklukla dalga büyüklüğü ile biliniyorlar lakin bir tsunamide dalgalar her vakit büyük gözükmek zorunda değil; kıymetli olan, yüzeyin altında çok büyük ölçüde suyun yer değiştiriyor olması. Bir fay çizgisi kırılıp da kısa bir mühlet içerisinde metrelerce yer değiştirdiğinde, üzerinde taşıdığı su kolonu apansızın olduğu yerde “zıplıyor”. Bu, olağanda yüzeyde sürtünme yoluyla yaratılan yüzey dalgalarından çok daha büyük ölçüde suyun yer değiştirmesi demektir – ki tsunamiye ismini veren de budur.
Birçok tsunamide görülen, bilhassa de kıyıya yaklaştıkça su derinliğinin azalmasına bağlı olarak dalga yüksekliğinin artması. Rüzgarlarla oluşan yüzey dalgalarında, iki dalga ortası ara çoğunlukla 100 metre kadar oluyor ve dalgaların yüksekliği 2 metreyi bulabiliyor. Derin okyanusta yaşanan tsunamilerde ise iki dalga ortası ara 200 kilometreyi bulabiliyor ve açıkta kimi vakit yalnızca 30 santimetre ila 1 metre büyüklüğe sahip bu dalgalar, saatte 800 kilometreye ulaşan süratlerde hareket edebiliyorlar; yani koca bir okyanusu 1 günden kısa müddette aşabiliyorlar. Bu ufak boyutları nedeniyle, gemiciler altlarından geçen tsunamiyi fark etmeyebilirler bile.
BU DURUMLARDA KIYIDAN UZAKLAŞILMALI
Kıyıya ulaşan dalgalar, süratle yavaşlayarak saatte 30-50 kilometre sürate düşüyor ve kıyıya vurmadan evvel, kıyı sularının adeta bir gelgitte olduğu üzere geri çekilmesine neden oluyor. Lakin gerçek gelgitlerde buna sebep olan Ay ve Güneş’tir; tsunamilerde ise bu gök cisimlerinin hiçbir rolü yok. Bu nedenle tsunamilere “gelgit dalgası” ismi verilmesi yanılgılı. Öte yandan, Ay ve Güneş’ten kaynaklı gelgit döngüleriyle örtüşmeyen su çekilmeleri, tsunamilerin en besbelli işaretlerinden. Bu cins olağandışı kıyı suyu aktivitesi görülmesi halinde, asla gelgitin yaşandığı kıyıya ve suyun çekilmesi sonucu çıplak kalan kıyıya gidilmemesi; tam aksine, yüksek bir yere ulaşmaya çalışılması ve kıyıdan uzaklaşılması gerekiyor.
Sonrasında dalganın gücüyle bir anda kıyıya hamle eden bu su, çoklukla giderek büyüyen dalgalar oluşturuyor; fakat bu büyüme kimi vakit yalnızca birkaç santimetre yahut metre de olabiliyor; hatta birçok tsunami sırasında oluşan dalgalar yaklaşık 3 metre yüksekliğe sahip. Tsunamiler, her vakit dev dalgalarla kıyıya vurmazlar; kıymetli olan, açık denizde yer değiştiren bol ölçüde suyun, kıyıya vuruyor olması.
Kıyıya ulaşan tsunamiler, çoklukla devasa dalgalardan fazla, çok güçlü bir sel yahut çok şiddetli bir gelgit dalgası üzere gözüküyorlar.
Elbette bir tsunami, ufku dolduran bir su duvarı olarak da görünebiliyor. Tüm tsunamilerin birebir biçimde görülmeyebileceği hatırlanmalıdır. Aşağıda, kameraya yakalanan tsunamiler görülmektedir:
TÜRKİYE’DE TSUNAMİ OLABİLİR Mİ?
Bir tsunaminin oluşması için illâ bir okyanusa gerek yok. Bugüne kadar Akdeniz’de ve Ege Denizi’nde çok sayıda tsunami meydana gelmiş, bunların değerli bir kısmı Yunanistan ve Anadolu yarımadalarında yıkıma sebep olmuştur. Örneğin 1999 sarsıntısı sırasında da İzmit Körfezi’nde tsunami faaliyeti gözlenmiştir.
Tarihte Akdeniz ve Ege’de meydana gelen tsunamiler. Kırmızı noktalar büyük yıkımlara, sarı noktalar orta seviyede yıkımlara, beyaz noktalar hafif yıkımlara karşılık geliyor. Kaynak: Tsunami Alarm System
Büyük göllerde bile tsunami oluşabiliyor. Bugüne kadar göllerde yaşandığı kaydedilen tsunamilere örnek olarak şunlar verilebilir:
* 4 Temmuz 1929 tarihinde Michigan Gölü’nde, bir fırtınadan kaynaklandığı düşünülen, 6 metrelik tsunamiler oluştu (bunlara meteotsunami deniyor) ve 20 kişinin boğularak ölmesine neden oldu.
* 26 Haziran 1954 tarihinde birebir gölde 3 metrelik bir öbür meteotsunami yaşandı ve 7 kişi hayatını kaybetti.
* 4 Temmuz 2003’te yeniden tıpkı gölde büyük dalgalar oluşturmayan tsunami yaşandı ve 7 yüzücü boğularak öldü.
Michigan Gölü 58.000 kilometrekarelik alana yayılıyor. Kıyas olması bakımından, Marmara Denizi 11.300 kilometrekarelik bir alana sahip. Devasa göllerde de tsunamiler olabiliyor. 4 Temmuz gününde daha çok mevt yaşanma nedeni, ABD’nin Bağımsızlık Günü kutlamalarının yapıldığı bu günde, yaz sıcağında daha çok sayıda insanın göllere gitmesi ve bu sırada yaşanan tsunamilerde boğulma riskinin artması.
SEFERİHİSAR
30 Ekim 2020’de İzmir’in Seferihisar ilçesi açıklarında yaşanan sarsıntı sırasında, minik bir tsunami oluştuğu düşünülüyor. O denli ki, sarsıntı sonrasında Sığacık/İzmir’de dışarı çıkarılıp, tekerlekli sandalyeye oturtulan bir yurttaş, bu zelzeleden kaynaklı tsunaminin tesiriyle boğularak hayatını kaybetti. Bu hadise, sarsıntılarla tsunamilerin el ele gittiği ve 30 metrelik dalgalarla olmasa bile, tsunaminin aslen ölümcül olabilecek sel tesirinin Türkiye’de de (depremin yerine ve niteliğine göre) görülebileceğini gösteriyor.
TSUNAMİ OLUŞMASI İÇİN GEREKEN ŞARTLAR
Bir tsunaminin oluşabilmesi için 3 ana kritere muhtaçlık var:
1- Tsunamiyi tetikleyen bir zelzele ise, deniz tabanına çok yakın bir yerde meydana gelmeli. Şayet yerin onlarca kilometre altında bir zelzele meydana gelirse, tsunami oluşma ihtimali düşük; lakin tekrar de yüksek dalgalar üretmeyen tsunamiler oluşabilir.
2- En küçük düzeyli tsunamiler, yüzeye yakın ve 4 büyüklüğünden büyük sarsıntılarla oluşuyor. Bilinen manasıyla bir tsunami oluşması için, en az 6.5 büyüklüğünde bir zelzele yaşanması gerekmekiyor. Birçok tsunami ise 7.5 ve üzeri büyüklükteki zelzeleler sonucunda yaşanıyor. 1900 yılından beri yapılan ölçümlere nazaran Dünya’da her yıl ortalama 9 adet 7.5 ve üzeri sarsıntı oluyor ve bunların Türkiye’ye isabet etme ihtimali düşüktür. Fakat isabet ederse (örneğin Büyük İstanbul Sarsıntısı yaşandığında yahut gibisi bir zelzele yaşanacak olursa) ve bu sarsıntı denizde, tabana yakın bir noktada meydana gelirse, Türkiye karasularında da tsunami oluşabilir.
3- Sarsıntı sırasında yer değiştiren suyun ölçüsü, bir tsunami yaratabilecek kadar büyük olmalı. Okyanusların derinliği denizlerden, denizlerin derinliği de göllerden (genellikle) daha büyük olduğu için, tsunamiler de daha sıklıkla okyanuslarda, sonrasında sıklıkla denizlerde ve göllerde yaşanıyor.
Kaynak: Evrim Ağacı
Cumhuriyet
