Sıtmadan çiçek hastalığına kitlesel aşılama kampanyaları dünyayı nasıl değiştirdi?

Koronavirüs pandemisi, bize büyük bir hastalık salgınının ne kadar ölümcül ve yıkıcı olabileceğini hatırlattı. Aşıların yayılmasıysa, hayatın olağana dönmesi için tek umut.

Ama Covid-19, aşılama yoluyla gayret edilen birinci hastalık değil ve yüz milyonlarca insan, tedavinin mümkün olduğu bir bölgede yaşamaları şartıyla, bir vakitler dünyanın dört bir yanındaki toplulukları dehşete düşüren ölümcül katillerin, denetim altına alınabileceği için şanslı.

Artık, insanların hayatlarını değiştirmeye yardımcı olan kimi aşı programlarına göz atalım.

ÇİÇEK HASTALIĞI

Çiçek hastalığı, muhtemelen aşının şimdiye kadarki en büyük düşmanı lakin birebir vakitte en büyük muvaffakiyet kıssası.

Yalnızca 20. yüzyılda, hastalık 300 milyondan fazla insanı öldürdü ve o vakitten evvel bile yüz milyonlarca kişinin hayatını kaybetmesine yol açtığı düşünülüyor.

Epeyce bulaşıcı virüsü kapan insanların yaklaşık yüzde 30’u, bedenlerinin her tarafında ağrılı kabarcıkların patlaması nedeniyle ekseriyetle acı çekerek öldü.

Hayatta kalanların birçok ise görme engelli ya da yara bere içinde kaldı.

Beşerler çaresizce yüzyıllar boyunca çiçek hastalığı ile çaba etmenin bir yolunu aradılar ve bu muhtemelen çok korkulan bir hastalık olduğu için, onunla çaba birkaç tıbbi atılıma yol açtı ve sonuçta bir aşının geliştirilmesini sağladı.

M.S. 1000 civarında, Çin’de enfekte insanlardan alınan kabuklar toz haline getirilerek insanların burunlarına sürüldü ve onlara bu formda hafif yoğunlukta çiçek hastalığı bulaştırarak hastalığa karşı bağışıklık kazandırmayı umdular.

Hindistan ve Afrika’da da emsal teknikler kullanıldı ve nihayetinde aristokrat Mary Wortley Montagu, Türkiye’deki uygulamayı öğrenince 1700’lerin başında İngiltere’ye yayıldı.

Birinci aşı, İngiltere’de çiçek hastalığı için Edward Jenner tarafından geliştirildi.

Bir bireye misal bir hastalığı (sığır çiçeği hastalığı) bulaştırmanın onları çiçek hastalığından koruyacağını kanıtlayan birinci kişiydi.

Aşılama, evvelki teknikten (yaklaşık 30 şahıstan birini öldürüyordu) çok daha inançlı olmasına karşın, hastalıkla gayrette ilerleme çok yavaştı ve lakin 1967’de Dünya Sıhhat Örgütü (WHO) Yaygınlaştırılmış Eradikasyon Programı’nı başlatmasının akabinde bu hastalık denetim altına alınmaya başlandı.

Hekimlere iki kolay gelişme yardımcı oldu: Kolaylıkla saklanabilen ve taşınabilen, soğutarak koruma edilen bir aşı ve bir hastaya bir dozu kolaylıkla batırmak için kullanılabilen ve daha sonra alev üzerinde tekrar kullanım için sterilize edilebilen kolay bir iki uçlu iğne.

Bu sorunu çözmek için milyonlarca dolar harcandı.

Başlangıçta, virüsün yayılmasını durdurmak için ülkelerdeki nüfusun yüzde 80’ini aşılama teşebbüslerinde bulunuldu – “sürü bağışıklığı” denilen durum.

Fakat vazife fazla büyüktü, ülkedeki nüfusun geri kalanını bırakın, yalnızca her yıl Hindistan’da doğan 20 milyon bebeği aşılamak bile devasa bir vazife olurdu.

Bunun yerine Nijerya’da, aşı yetersizliği nedeniyle zorunluluktan başlatılan bir sistem geliştirildi.

Tüm nüfusu aşılamak yerine, salgınların yeri belirlendi ve yakın bölgedeki beşerler tespit edildi ve aşılandı.

Çiçek hastalığı, yalnızca 750.000 kişinin aşılanmasıyla Nijerya’nın doğusundaki 12 milyon nüfusluk bir alandan çıkarıldı.

Ve böylelikle bu sistem, dünyanın geri kalanı için model oldu.

Artık, altın çağında dünyayı dehşete düşüren, dünyanın dört bir yanındaki milyonlarca insanı öldüren hastalık ortadan kaldırıldı ve dünya üzerinde sadece iki yerde kaldı – bir Rusya’da bir de ABD’de yüksek güvenlikli laboratuvarda.

ÇOCUK FELCİ

Çok daha az insanı öldürmesine karşın, çocuk felci kurtulanlar için çiçek hastalığından daha acımasız bir hastalık.

Temel olarak küçük çocukları etkileyen virüs, bedene ağız yoluyla girebilir ve evvel kana, akabinde hudut sistemine giderek, saldırır.

200 hadiseden birinde, geri dönüşü olmayan felce yol açar (genellikle bacaklarda). Felçli olanların 10’da 1’i teneffüs kaslarının işlevini yitirmesi nedeniyle hayatını kaybeder.

Önemli biçimde etkilenen insanların umut edebileceği en iyi şey, çocuk felcinin sonuçlarıyla çaba için 1920’lerde icat edilen demir bir akciğerde vakit geçirmekti.

Hastalar çoklukla makinelerden birinde haftalar geçirirlerdi. Ama kimileri hayatlarının geri kalanını bunlardan birinin içinde geçirmek zorunda kaldı, hareketsiz bir halde.

Dışarıdan bakıldığında rastgele bir semptom görülmediği için (çiçek hastalığı ve kabarcıklarının aksine), İsveçli tabip Ivar Wickman’ın çocuk felcinin bulaşıcı bir hastalık olduğunu nihayet kanıtlaması 1905’i buldu.

Keşfinin zamanlaması tesadüf değildi, birçok büyük kentte pak suyun yayılması başlangıçta çocuk felci olaylarını azalttı, lakin tıpkı vakitte toplulukların bağışıklık düzeylerini düşürdü.

Bu, salgınlar geldiğinde çok daha kuvvetli oldukları manasına geliyordu.

Gelişmiş ülkelerin dışında, çocuk felcinin nispeten az görüldüğü düşünülüyordu, lakin çocuklukta felç olan insanların sayısı üzerine yapılan araştırmalar durumun bu türlü olmadığını gösterdi.

Dünya çapında çok sayıda çocuk felç oluyordu, fakat inanılmaz bir halde, bu durum fazla fark edilmemişti.

1952’de Amerikalı hekim Jonas Salk birinci çocuk felci aşısını geliştirdiğinde durum değişti. Daha sonra 1961’de Albert Sabin aşıyı geliştirerek enjekte edilmek yerine ağızdan alınabilen bir hale getirdi.

Aşılar, ABD ve Avrupa’da çocuk felci düzeylerini süratle düşürdü, fakat kusurlar da yapıldı.

ABD ilaç tarihindeki en makûs olayda, ‘Cutter Laboratories’ canlı virüsü içeren 100 bin doz aşı üretti. Sonuçta, 160 çocuk kalıcı olarak felç oldu ve 10 çocuk hayatını kaybetti.

Neyse ki, yanılgı ne kadar trajik olsa da, hastalığa karşı çabayı durdurmadı.

1988’de WHO, Global Çocuk Felcini Yok Etme Teşebbüsü’nü başlattığında büyük bir itici güç oldu, 1988’den beri çocuk felci hadiseleri yüzde 99 oranında azaldı.

Bugün, aksi takdirde felç olacak 18 milyon insanın yürüyebildiği ve çocuk felci aşısı ve ilgili tedaviler sayesinde 1,5 milyon çocuğun vefatının önlendiği iddia ediliyor.

Bugün çocuk felci sadece Afganistan, Pakistan ve Nijerya’da görülüyor ve her yıl sırf birkaç düzine olay bildiriliyor.

Tıp dünyası, bir vakitler dünyanın dört bir yanındaki ebeveynlere çocuklarının felç olabileceği korkusunu yaşatan bu katilin yakında ortadan kaldırılabileceğini düşünüyor.

KIZAMIK

Kızamık, muvaffakiyet hikayelerinden biri olduğu kadar aşılamanın başarısızlıklarından da biri.

Afrika’daki Ebola salgınları son yıllarda dünya çapında manşetlere taşınırken, tarihte 20 binden az insanı öldürdüğüne inanılıyor. Lakin kızamık her yıl yaklaşık 140 bin kişiyi sessizce öldürüyor.

Bu kadar can kaybı, 1963’ten beri bir aşının var olmasına karşın gerçekleşiyor.

Hayli bulaşıcı olan virüs öksürük, hapşırık yahut direkt temastan damlacıklar yoluyla yayılıyor ve ateş ve döküntüye neden oluyor.

Ölümlere neden olan komplikasyonlar ortasında ishal, zatürre ve beyin iltihabı yer alıyor.

Bir aşının geliştirilmesinin büyük tesiri olmasına karşın, vefatları yılda 2,6 milyondan aza düşürdü, hastalık o kadar bulaşıcı ki, aşı düzeylerinin yüzde 95’in altına düştüğü her alanda hala yayılıyor.

Ve aşının keşfedilmesinden bu yana gerçekleştirilen büyük atılımlara karşın, durum birçok yerde daha da berbata gidiyor.

ABD ve Avrupa’da, giderek daha az sayıda insanın aşılanması nedeniyle son yıllarda hadise sayısında bir artış görüldü.

Bu, kısmen, bu bakış açısını destekleyecek rastgele bir tıbbi ispat olmamasına karşın, insanların potansiyel yan tesirler konusunda daha fazla endişelenmesinden kaynaklandı.

Gelişmiş ülkelerdeki olaylardaki artış nispeten daha az mevtle sonuçlanırken, başka ülkelerde bunun sonucu çok daha makûs oldu.

2019’un başından bu yılın yazına kadar, Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DRC), 7 binden fazla çocuğun vefatına yol açan dünyanın en makûs kızamık salgınıyla boğuştu.

DRC üzere ülkelerde, bilhassa ülkenin uzak bölgelerinde, aşıya erişim en büyük sorun olabilir.

Kızamıkla ilgili artan problemlerle uğraş etmek için WHO, 255 milyon dolar daha harcanması davetinde bulundu.

Hastalığı ortadan kaldırmak için zorluklar olsa da, tedavileri mevcut olmasına karşın, bugün hala can aldığı için öfke de var.

SITMA

Bugün, dünya nüfusunun neredeyse yarısı, sivrisinekler tarafından yayılan ve yılda yaklaşık 400 bin kişiyi öldüren sıtma paraziti riski altında.

Sıtmanın, insanları tarih öncesinden beri etkilediğine inanılıyor, o kadar ki evrimimize katkıda bulunmuş olabilirler. Örneğin, orak hücreli anemi üzere birtakım kan bozukluklarının daha yaygın hale gelmesine yol açmış olabilirler.

Sıtmadan kaynaklanan ölümlerin yaklaşık yüzde 95’i Afrika’da.

Hastalıkla uğraş etmenin birkaç yolu varken, cibinlikten enfeksiyonun erken etaplarını baskılayan ilaçlara kadar, hem sivrisineklerin hem de parazitin tedaviye dirençli hale gelmesiyle ilgili artan meseleler var.

Yakın vakte kadar aşı yoktu, lakin 32 yıllık araştırmadan ve 700 milyon doları aşan bir maliyetten sonra, artık bir aşı piyasaya sürülüyor.

Testler, hastalığın önlenmesinde dört yıl boyunca yalnızca yüzde 40 tesirli olduğunu gösterdi – başka esas aşılardan çok daha düşük bir aktiflik oranı.

Ek olarak, tedavinin tamamlanması için dört doz verilmesi gerekiyor.

Fakat meselelere karşın tabipler, Malavi, Gana ve Kenya’da 2023’e kadar sürecek edecek olan pilot uygulama programı konusunda iyimserler.

Denemeyi yürüten grup, tek başına bir aşının sıtmaya karşı gayrette sihir yaratmayacağını söylese de, binlerce yıldır insanları öldüren bir hastalığa karşı gayrette bir öteki araç olacak.

Cumhuriyet