Olağanda 10 yıl alan aşı geliştirme işi 10 ayda yapıldı. Lakin tekrar de dizaynda, denemelerde ve üretimde kestirme tekniklere başvurulmadı.
Bu iki tabir, başta kulağa çelişkili üzere gelse de ve kimilerinin Oxford aşısının güvenliğini sorgulamaya sevk etse de, alınan birinci sonuçlar, bu kadar süratle geliştirilmesine rağmen, Covid-19’u durdurmakta çok tesirli olduğunu gösteriyor.
Oxford aşısının nasıl bu kadar çabuk geliştirilebildiği hem bahta hem de bilimsel dehaya bağlı. Kökenleri ise Ebola salgınına ve bir şempanzenin akan burnuna, araştırmacıların bir periyot hiç paraları yokken, sonraki gün özel uçaklar kiralayabilmelerine dayanıyor.
ÇALIŞMA İKİ YIL EVVEL BAŞLADI
En büyük yanlış algı, aşı üzerindeki çalışmanın salgınla birlikte başladığının zannedilmesi.
2014-2016 ortasındaki dünyanın en büyük Ebola salgını bir faciaydı. Yavaş reaksiyon verildi ve 11 bin kişi öldü.
Oxford aşısının mimarı Prof. Sarah Gilbert, “Dünya daha iyi iş çıkartmalıydı” dedi.
Daha sonra yapılan tartışmalarla, bir sonraki büyük salgınla nasıl başa çıkılabileceğine dair bir plan ortaya çıkartıldı.
Bilinen tehditlerin en sonunda “X Hastalığı” vardı. Dünyayı gafil avlayacak, yeni, bilinmeyen enfeksiyonun uğursuz ismi.
Oxford Üniversitesi’ndeki, 1786’da birinci aşıyı vuran bilim beşerinin ismini taşıyan ve şu anda dünyanın önde gelen uzmanlarının çalıştığı Jenner Enstitüsü’nde, bilinmeyen bir düşmanı yenmek için bir strateji tasarlandı.
Prof. Gilbert, “Mümkün olan en kısa müddette aşı geliştirmeyi planlıyorduk. Planı büsbütün bitirememiştik lakin iyi bir etaba gelmiştik” diyor.
KRİTİK TEKNOLOJİ
Planlarının merkezinde, “tak ve çalıştır” diye bilinen devrimci bir yaklaşım vardı. Bir bilinmeyenle karşı karşıya kalındığında gereken iki dilek edilen özelliği vardı. Hem süratli hem de esnekti.
Çocuklukta olduğumuz aşıların tamamının da ortalarında bulunduğu bilinen aşılar, özgün enfeksiyonun ya öldürülmüş ya da zayıflatılmış bir formunu kullanıyor ya da modülleri bedene enjekte ediliyor. Fakat bunların geliştirilmesi çok fazla vakit alıyor.
Oxford araştırmacıları bunun yerine ChAdOx1’i, ya da başka ismiyle Şempanze Adenovirüs Oxford 1’i tasarladılar.
Uzmanlar, şempanzeleri hasta eden olağan grip virüsün alıp, neredeyse her şeye karşı kullanılabilecek bir aşının yapı taşı haline getirdiler.
Covid-19’dan evvel ChAdOx1 330 bireye, Zika virüsünden prostat kanserine ve tropik chikungunya hastalığına dek birçok hastalık için yapıldı.
İnsanlarda hastalığa yol açmaması için, şempanzelerden alınan virüsün genetiğiyle oynanıyor. Daha sonra bağışıklık sisteminin neye saldırması için eğitmek istiyorsanız ona nazaran genetik planları içerecek biçimde tekrar genetiğiyle oynanıyor.
ChAdOx1 aslında, karmaşık, mikroskobik boyutlarda bir postacı. Biliminsanlarının yapması gereken tek şey, postalanan paketi değiştirmek.
1 OCAK
Dünyanın büyük kısmı, yeni yıl kutlamalarının yorgunluğunu üzerinden atmaya çalışırken, Prof. Gilbert Çin’in Vuhan kentinden gelen dert verici “viral zatürre” haberlerini fark etti. Uzmanlar iki hafta içinde hastalığa yol açan virüsü tespit etti ve beşerden beşere yayıldığından şüphelenmeye başladı.
Prof. Gilbert, “X hastalığı için plan yapıyorduk, X hastalığını bekliyorduk ve bu o olabilir diye düşündüm” diyor.
Grup bu noktada, çalışmalarının ne kadar kıymetli olabileceğini bilmiyordu. Ne kadar süratle yapabileceklerini test etme ve ChAdOx1 teknolojisini gösterme çalışması olarak başladı.
Prof. Gilbert, “Sadece bir proje olabileceğini düşündüm, biz aşıyı yapacaktık ve virüs sönüp, gidecekti. Lakin o denli olmadı” diye konuşuyor.
KORONAVİRÜS TALİHİ
Kulağa biraz garip, neredeyse kötücül bile gelebilir, lakin salgına bir koronavirüsün yol açması talihti.
Koronavirüs ailesi son 20 yılda iki defa hayvanlardan insanlara geçmeyi denemişti. 2002’de Sars koronavirüsü ve 2012’de Mers koronavirüsü.
Bu da uzmanların virüsün biyolojisini, nasıl davrandığını ve aşil tendonunu “diken proteinini” bildiği manasına geliyordu.
Oxford takımından Prof. Andrew Pollard, “Büyük bir avantajla işe başladık” diyor.
Diken proteini, virüsün bedenimizdeki hücrelerin kapısını açarken kullandığı anahtar. Bir aşı, bağışıklık sistemini bu diken proteinine saldırması için eğitebilirse, aşı takımı başarılı olma talihlerinin büyük olduğunu biliyordu.
Ve aslında Mers için, bağışıklık sistemini diken proteinini tespit etmesi için eğiten ChAdOx1 aşısını geliştirmişlerdi. Yani Oxford takımı işe en başından başlamadı.
Prof. Pollard, “Bu büsbütün bilinmeyen bir virüs olsaydı, çok farklı bir konumda olurduk” diyor.
Koronavirüslerin kısa vadeli enfeksiyonlara yol açması da baht. Bu, bedenimizin virüsü yenme kabiliyeti olduğu ve aşının yalnızca bu doğal süreci kullanması gerektiği manasına geliyor.
HIV üzere uzun vadeli, kronik bir enfeksiyon olsaydı, aşının işe yaraması çok düşük bir ihtimaldi.
11 Ocak’ta Çinli uzmanlar, koronavürüsün tüm genetik kodunu çözüp, dünyayla paylaştı.
Artık takımın elinde bir Covid-19 aşısı geliştirebilmeleri için lazım olan her şey vardı artık.
Tüm yapmaları gereken, diken proteini için gereken genetik talimatları ChAdOx1’e yüklemekti.
PARA, PARA, PARA
Bir aşı geliştirmek değerli bir süreç.
Prof. Pollard, “Sürecin başı acılıydı. Bankada hiç paramızın olmadığı bir devir yaşadık” diyor.
Üniversiteden biraz fon almışlardı, lakin dünya genelindeki başka kümelere kıyasla kıymetli bir avantajları da vardı.
Oxford’daki Churchill Hastanesi’nin bir köşesinde, takımın kendi aşı üretim tesisi vardı.
Prof. Pollard, “Her şeyi durdurun ve bu aşıyı üretin deme bahtımız vardı” diye konuşuyor.
Birinci testleri başlatmak için kafiydi, lakin daha büyük çaptaki denemeler için gereken binlerce dozu üretme kapasiteleri yoktu.
Prof. Gilbert, “Nisan’a kadar yaptığım en önemli şey para bulmak, insanları artık fon ayırmaya ikna etmeye çalışmaktı” diyor.
Lakin salgın dünyayı iyice tesiri altına almaya başlayıp, ülkeler birbiri arkasına karantina tedbirleri alınca, para akmaya başladı. Aşı üretimi İtalya’daki bir tesise kaydırıldı ve para karantina altındaki Avrupa’da görülebilecek lojiistik kabuslar da dahil problemlerin çözülmesine yardımcı oldu.
Prof. Gilbert, “Bir noktada özel uçak tutmak zorunda kaldık. Aşı İtalya’daydı ve sabah burada klinik deneylerimiz vardı” diye anlatıyor.
YAVAN LAKİN HAYATİ EHEMMİYETTEKİ DENETİMLER
Kalita denetimler, asla bir projenin en keyifli yanı olmaz. Lakin araştırmacılar, deneysel bir aşıyı gereğince yüksek standantlara ulaşmadan insanlara yapmaya başlayamıyor.
Üretim sürecinin her evresinde, ayının virüs ya da bakterilerle kirlenmediğinden emin olmaları gerekiyor. Geçmişte bu vakit alan bir süreçti.
“Zamanı nasıl kısaltabileceğimizi düşünmeseydik, Mart’ta yeniden elimizde aşı olabilirdi, lakin klinik deneylere Haziran’a dek başlayamazdık.”
Bunun yerine, hayvanlar üzerindeki deneylerin inançlı olduğu görülür görülmez, araştırmacılar 23 Nisan’da beşerler üzerindeki denemelere başladı.
BBCART GERİYE DENEMELER
Oxford aşısı, o günden bu yana bir aşı için olağanda yapılan tüm deneme basamaklarından geçti.
Klinik deneylerde üç evre bulunuyor;
- Kademe 1 – aşı inançlı olup olmadığını denetim için az sayıda bireyde deneniyor
- Evre 2- daha çok sayıda şahısta güvenlik testleri ve gereken tepkiyi üretip üretmediğine dair işaretlerin araştırılması
- Kademe 3- insanları nitekim koruduğunu kanıtlamak için binlerce kişinin katıldığı büyük denemeler
Oxford aşısı bu evrelerin tamamını geçti ve üçüncü etaptaki testlere 30 bin kişi katıldı. Araştırmacıların elinde öbür aşı denemelerindeki kadar data birikti.
Her bir kademe ortasında olağanda yıllar süren boşluklar olmadı.
Cambrigde’teki aşı denemelerine katılan Dr. Mark Toshner, aşıları denemenin 10 yıl sürdüğü telaffuzunun aldatıcı olduğunu vurguluyor.
Toshner, “Çoğunlukla, birçok vakit pek bir şey yapılmaz” diyor.
Araştırma bütçesi almak için talep yazısı almaya benzetiyor. Talepler reddediliyor, yine yazılıyor, deneme için onay alınıyor, üreticilerle müzakere yapılıyor, kâfi sayıda denek bulunmaya çalışılıyor. Bir basamaktan başkasına geçmek yıllar sürebiliyor.
Toshner, “Süreç uzun fakat uzun olması gerektiğinden ya da güvenlik telaşlarından değil, hayatın gerçekleri yüzünden” diyor.
Güvenlikten ödün verilmedi. Beşerler istekli olmaya akın etti ve natürel para sayesinde olağanda süreci uzatabilecek çok sayıda mani aşıldı.
Bu, ileride sorun yaşanmayacağı manasına gelmiyor. Tıbbi araştırmalar bu tıp garantiler veremiyor.
Genelde aşıların yan tesirleri ya vurulduğu vakit ya da birkaç ay sonrasında ortaya çıkıyor. Milyonlarca kişi aşılandığında daha ender görülen problemler ortaya çıkabilir, lakin bu geliştirilen tüm aşılar için geçerli bir durum.
BİR SONRAKİ BASAMAK DA SÜRATLİ OLACAK
Denetleyici kurumların onayı ve aşı üretimi de büyük ölçüde hızlandırıldı.
İngiltere’nin elinde kullanıma hazır dört milyon doz aşı var. Oxford takımı ilaç devi AstraZeneca ile paydaşlık yaptı ve üretim, sonuçlar açıklanmadan çok evvel başladı. O vakit bir kumardı bu fakat artık çok büyük getiri sağladı.
Olağanda testlerin tamamlanmasını bekleyen denetleme kurumu da devreye erken girdi.
İngiltere’deki İlaç ve Sıhhat Eserleri Düzenleme Kurumu, Oxford aşısının güvenlik, üretim standartları ve aktifliğini daima kıymetlendirdi. Bu da aşıyla ilgili kararın erken alınabilmesi manasına geliyor.
Oxford aşısı, Pfizer ve Moderna’nınki üzere, dünyanın çaresizce muhtaçlık duyduğu bir periyotta, rekor bir müddette geliştirildi.
Cumhuriyet
