Pekala ya bir sonraki pandemiye yol açacak virüsler? Tekrar bu türlü durup bekleyecek miyiz? Virüslerin izini hayvanlardan insanlara sıçramadan evvel sürebilir miyiz? Yürütülen programlar var ve belirli bir muvaffakiyete da ulaşıldı.
Virüsler her yerde: Havada, suda, toprakta ve öteki her canlı varlığın içinde… Çok küçük ve sayıca çok üstünler.. O kadar küçükler ki, 100 milyondan fazlası toplu iğne başına sığabilir. 2020 yılı, topluma diz çöktürmek için bunlardan yalnızca bir adedinin kâfi olduğunu gösterdi hepimize. Pekala ya pandemiye neden olan bir sonraki virüsü yayılmaya başlamadan evvel avlayabilirsek? Hayvanlarda gelişen virüslerin nezareti, muhtemel pandemi adaylarını belirleyebiliyorsa, o vakit en sıkıntılı virüsleri taşıyan hayvan çeşitlerinin belirlenmesi ile bunların yayılmasını önlemek için tedbirler alınabilir. Şunu unutmayalım: İnsanların, yabanî ömrün ve ekosistemlerin sıhhati birbirleri ile yakından irtibatlı.
Nüfusumuz arttıkça, daha fazla insan yırtıcı ve evcil hayvanlarla temas halinde yaşıyor ve bu nedenle “zoonotik” patojenlerin bize bulaşma ihtimali artıyor. Bizi viral tehditten koruyan doğal mahzurlar aşınıyor. Ayrıyeten memleketler arası hava seyahati sayesinde bir virüs bir günden daha kısa müddette dünyayı dolaşabiliyor. Davis California Üniversitesi’nde viral nezaret uzmanı Tracey Goldstein, “Hayvanlarda hangi virüslerin dolaştığını katiyetle anlamamız gerekiyor” diyor.
İnsanların karşılaşabileceği tüm yırtıcı ve evcil hayvanlarda yaşayan virüslerin genomlarını örnekleyecek ve sıralayacak bir nezaret şeması çıkarılması bilim insanları tarafından yıllar evvel önerilmişti. Natürel hiç kolay değil: Çok fazla hayvan ve daha da fazla sayıda virüs. Beşere geçebileceği düşünülen muhtemelen 500 bin virüs. Mağaralarda, ormanlarda çeşitlerin aranması; onların idrar, tükürük ve pisliklerinden örnekler alınıp incelenmesi gerekiyor. Uzun soluklu ve nereden bakarsanız bakın birkaç milyar dolara mal olacak bir proje.
GLOBAL VİROME PROJESİ
Aslında bu türlü bir plan 2016’da önerilmişti: Global Virome Projesi. Hatta “pandemi çağının sonunu getirecek proje” olarak pazarlandı. Lakin hâlâ yaşama geçirilebilmesi için gerekli fonları toplanabilmiş değil. Üstelik tek de değil.
PREDICT PROGRAMI
ABD hükümeti tarafından finanse edilen PREDICT isimli milletlerarası bir program. 2005 kuş gribi salgınının neden olduğu pandemilere karşı erken ikaz sağlamak için 2009 yılında başlatıldı. 60 ülkede 207 milyon dolar harcandı ve yaban hayatı, çiftlik hayvanları ve insanlardan 164 bin örnek alınarak 949 yeni virüs keşfedildi. Öteki bir deyişle, PREDICT sırf yabanî memelilerde kestirimi olarak 10 bin potansiyel zoonotik virüsü taradı. İnsanlarda ölümlerle temaslı olması mümkün yalnızca bir tane buldu – Bas-Kongo virüsü – Covid-19’a neden olan koronavirüsü ise tespit edemedi.
PREDICT, bu yılın başlarında Trump idaresi tarafından iptal edildi ne yazık ki. PREDICT’in de başkanlarından biri olan Goldstein, “Üzerlerine bulaşabilecek en fazla virüsü taşıma potansiyeline sahip olduğunu düşündüğümüz hayvanları hedefledik” diyor. “Bu büsbütün kapsamlı değil fakat bir yerden başlamalısın. Ve öncelikle RNA virüslerini maksat aldık. Zira bunlar geçmişte pandemilerin birçoklarına neden olan virüsler…” Örneğin PREDICT takımı, 2017 yılında Uganda’da bir yarasada, develerde bulunan ve insanları enfekte edebilen MERS virüsüne genetik olarak benzeyen bir koronavirüs buldu. Lakin, virüslerin mümkün konakçı hücrelere nüfuz etmek için kullandıkları spike proteininde farklılıklar vardı. Laboratuvar testleri, bunun insanlara zararsız hale getirdiğini doğruladı.
Grup 2013 yılında SARS’a neden olana emsal bir koronavirüs tespit etti. İnsan hücrelerine bulaşabilirdi, fakat aslında insanlara bulaştığına dair hiçbir delil yoktu. 2018’de PREDİCT takımı bu defa Sierra Leone’de bir yarasada yeni bir virüs tespit etti. Bombali virüsü olarak isimlendirilen bu virüs, Ebola ile tıpkı aileden. Laboratuvar deneyleri, insan hücrelerini enfekte edebileceğini doğruladı, lakin yeniden de beşerden beşere yayılabileceğine dair bir delil ortaya çıkmadı.
VIZIONS PROJESİ
Yeni ortaya çıkan viral tehditleri tespit etmek için bir öbür program Vietnam’da gerçekleştirildi. Zoonotik patojen transferi için yüksek risk altındaki hayvanlarla yakın yaşayan ve onlarla yakın çalışan insanlara odaklandı. 2013-2016 yılları ortasında VIZIONS ismi verilen proje kapsamında, yaklaşık 600 çiftçi, hayvan sıhhati çalışanını ve hayvan bölümüyle uğraşan yahut yarasa, fare eti satan insanları takip etti. İçlerinden biri öksürük, boğaz ağrısı yahut ateş bildirdiğinde, mahallî hekimler örnek almak ve hayvanlara maruz kalma durumlarıyla ilgili detayları kaydetmek için 48 saat içinde ziyaret ediyorlardı. Çalışanların yaklaşık üçte ikisi, 3 yıllık müddet içinde bir teneffüs yolu enfeksiyonu geliştirdi.
Örneklerin tahlili yüklü olarak influenza A virüsünü işaret etse de birtakım yeni virüsler de bulundu. Bunların nereden geldiği yahut klinik bir risk oluşturup oluşturmayacağı net değil, fakat VIZIONS bu çeşit taramanın yeni ortaya çıkan zoonotik enfeksiyonları yakalamak için tesirli bir yol olduğunu kanıtladığını söylüyor. Zoonotik virüslerin yayılması ekoloji ile de yakından alakalı.
Örneğin Avustalya’nın kuzeydoğusunda 1994 yılından beri rapor edilen düzinelerce salgınlar. Nedeni ekseriyetle yarasalarda bulunan lakin atlara ve onlardan insanlara geçerek ateşe, öksürüğe ve bazen menenjit ve komaya neden olan Hendra virüsü. Montana Eyalet Üniversitesi’nden bulaşıcı hastalık ekolojisti Raina Ploughright, Hendra salgınlarının ağır yağış periyotlarıyla irtibatlı olduğunu söylüyor. Islak şartlarda, okaliptüs üzere ağaçlar, enfekte yarasaların yemesi için daha az çiçek üretir. Sonuç olarak, atlarla temas edebilecekleri çiftliklerde yiyecek arama olasılıkları daha yüksektir. Aç yarasalar da gerilim altındadır ve bu nedenle daha yüksek ölçüde virüs yayma eğilimindedir.
KARŞI ÇIKANLAR DA VAR
Bu çeşit virüs izini sürme projelerine karşı çıkanlar da var. Çünkü uzun emek ve uzun yıllar gerektiren çok yüksek maliyetli programlar. Bunun yerine insanlarda enfeksiyonun erken belirtilerini tespit etmek ve ülkelerin sıhhat kapasitesini artırmak için para harcanması gerektiğini savunanların da sayısı az değil.
Lakin PREDICT programında hastalık ekolojisti Jonathan Epstein, viral gözetlemenin yayılma olaylarının riskini her vakit durduramasa bile azaltmanın bir yolunu sunduğunda ısrarcı. “Yayılmayı teşvik eden ana faaliyetlerin neler olduğunu anlayabilir ve oradaki riski azaltmaya çalışabilirsiniz” diyor.
Örneğin canlı hayvan pazarlarında daha sıkı denetimler üzere metotlar… İnsanları zoonotik virüs kaynaklarından uzak tutmak için insan davranışını değiştirmek asıl anahtar.
Cumhuriyet
