Bugün dünyanın geldiği nokta zeki olduğunu varsaydığımız insanların yapıtı. Zekâlarına güvenerek kritik mevkilere getirdiğimiz insanların aldıkları kararların ne kadar yanlış olduğunu tartmak sıkıntı değil. Dünya sisteminin bugün pek çok açıdan kritik eşiğe dayanmış olmasının nedeni zekâ kavramını çok dar bir açıdan ele almamız olabilir mi? Amerikan Psikoloji Derneği’nin eski lideri, Cornell Üniversitesi Psikoloji ve Psikometri Kısmı profesörü Dr. Robert Sternberg ve onun görüşlerini destekleyenler bugün yaygın olarak kullanılmakta olan zekâ tarifinin çok dar, bilimselliği kuşkulu, sadece bireye hizmet eden bir kavram olduğunu ileri sürüyor. Sternberg’in temsil ettiği bu akım, pek çok açıdan zekâyı yanlış değerlendirmemize bağlı olarak, gerçek dünya meselelerine akıllı tahliller üretemediğimize işaret ediyor.
ADAPTİF ZEKÂ
Zekânın birinci tariflerinden biri değişen etrafa ahenk sağlama yeteneğidir. Bu ahenk sağlayabilen adaptif zekâ daima olarak etraf ile ilgilerinizle birlikte güncellenir. Sternberg, zekâyı tek bir zekâ testi ile ölçemeyeceğimizi söylüyor. Bugün çok iyi eğitim almış insanların birden fazla, IQ’ları ne kadar yüksek olursa olsun acil tahlil bekleyen sorunların tahlilinde yetersiz kalabilir. Şu anda en fazla gereksinim duyduğumuz şey adaptif zekâ. Zekâ ile ilgili tek geçerli kavram değişebilme yeteneğidir.
ADAPTİF ZEKÂNIN BİLEŞİKLERİ
Sternberg, adaptif zekânın, şartlara ahenk sağlama, değiştirme yahut yeni şartlar yaratma konusunda dört tip yetenekten oluştuğunu ileri sürüyor.
YARATICI YETENEKLER: Manalı, faydalı fikirler üretmek için yararlanırız: İçinde bulunduğunuz şartları hayal gücünüzü kullanmadan değiştiremezsiniz.
ANALİTİK YETENEKLER: Kendi fikirlerimizin yahut diğerlerinin fikirlerinin işe yarayıp yaramadığını araştırmakta kullanırız: İçinde bulunduğumuz şartlarda neyin işe yarayıp neyin işe yaramadığını tartarız.
PRATİK YETENEKLER: Şartları değiştirirken kendi fikirlerimizi uygulamak için ve başkalarını bu değişikliğe ikna etmek için kullanırız.
BİLGELİĞE DAYANAN YETENEKLER: Fikirlerimizin toplumsal bir fayda sağlaması için kullanırız. Kısa ve uzun uzun vadede kendi çıkarlarımızla toplumsal çıkarlar ortasında istikrar kurmamızı sağlar.
COVID-19 aşısının geliştirilme süreci bu dört yeteneğin nasıl ve nerede kullanılacağı ile ilgili hoş bir örnek oluşturuyor. Yeni mRNA aşısının geliştirilmesi tam bir yaratıcılık örneğidir. Aşı denemelerinin bilimsel açıdan sağlam ve eksiksiz olması, elde edilen dataların hakikat yorumlanmış olması analitik yeteneğin yapıtıdır. Araştırma sonucunda ortaya çıkan aşıların geniş ölçekte üretimi ve dağıtımı tam manasıyla pratik yetenek gerektirir.
Gelelim bilgelik gerektiren yeteneklere. Karar vericiler kimi insanların aşı aksisi olmalarına, aşıdan kokmalarına müsamaha ile yaklaşmak zorunda. Aşının sırf kendimiz için değil, toplumsal sıhhat için de gerekli olduğu gerçeğini toplumlara kabul ettirmek ise bilgeliğe dayanan zekâ gerektirir.
BİLGELİK İSTER
Robert J. Sternberg COVID-19 pandemisinin bir manada klâsik zekâ kavramının artık köhnediğini gösterir bir ikaz olduğunu söylüyor: “Bu dar kapsamlı, modası geçmiş, kişiselliği besleyen zekâ kavramından artık kurtulmamız gerekiyor. Eskiye devam etmemiz durumunda yok oluş kaçınılmaz. Zekâyı, sırf ferdî maksatlara değil, olumlu toplumsal maksatlara ulaşmayı sağlayan bir yetenek olarak düşünmekte yarar var. Global iklim değişikliği, pandemi, etraf kirliliği çok kişisellik ile birleşince Einstein’ın IQ’suna bile sahip olmanız sizi yok olmaktan kurtaramaz.”
https://www.newscientist.com/article/ mg24933174-700-weve-got-intelligence-allwrong-and-thats-endangering-our-future/ https://exploringyourmind.com/whatsadaptive-intelligence/
Cumhuriyet
