Türkiye iktisadının krizden çıkması için altı unsurluk reçete sunan TOBB Iktisat ve Teknoloji Üniversitesi öğretim üyesi ve eski Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Lider Yardımcısı Prof. Dr. Fatih Özatay, TCMB’nin faiz artırması, kura müdahale siyasetinin terk edilmesi ve bankalarda artacak geri dönmeyen kredi sorununun tahlili için şimdiden kolların sıvanması gerektiğini söyledi.
Kur şoku bir müddet daha devam ederse, enflasyonun şu andaki seviyesinin bayağı üzerine çıkmasının kesin olduğuna dikkat çeken Özatay, istihdam kaybının artacağını, bu şartlar altında iktisadın iddialardan daha fazla daralacağını tabir etti.
Merkez Bankası’nın kararlarıyla ilgili ise Özatay, “Bir kelam veriyorsanız (enflasyon hedefi) o kelamı tutmak için elinizden geleni yapmalısınız. Tutamayacaksanız da o kelamı vermemek gerekir. Gerekli adımları atamıyorsanız aktifliğinizi elbette kaybedersiniz” yorumunu yaptı.
Son yıllarda çok yanılgı yapıldığını, yatırımlarda inşaata tartı verilmesini eleştiren ve “Her coşkunun gerisinden patlama gelir” diyen Prof. Dr. Fatih Özatay ile Türkiye iktisadının yaşadığı krizi ve tahlil yollarını konuştuk.
ÇOK KUSUR YAPTIK
– Yükselen döviz kuru, yüksek enflasyon, düşük faiz, düşük büyüme ve yüksek işsizlik… Türkiye iktisadı bu noktaya nasıl geldi?
2001 krizinden sonra hem maliye siyasetini disiplin altına aldık hem de bankacılık dalını güçlendirdik. 2018 başlarken kamu borcunun GSYH’ye oranı çok düşüktü. Bankacılık bölümünün durumunu yansıtan göstergelerin her biri de olumlu seviyelerdeydi. Lakin temel bir problemimizi bir türlü çözemedik. Şu: Yurtiçi tasarruflarımız yetersiz seviyede.
Gelişmekte olan ülke kümesinin son on yıllık ortalama tasarruf-GSYH oranı yüzde 33. Halbuki bizimki % 24. Birebir kümenin son on yıllık ortalama yatırım-GSYH oranı yüzde 32, bizimki yüzde 29. Yani, içinden çıkarak üst lige terfi etmek istediğimiz kümenin ortalamasının altındaki yatırım seviyesini tutturabilmek için bile tasarruflarımız yetmiyor. Daha az yatırım ileride daha az üretim, daha az büyüme, daha az istihdam demek; istemiyoruz. Bu durumda, ortalamanın altındaki bir yatırım seviyesini tutturabilmek için bile yurtdışından borçlanmak durumundayız. Bu, vakitle dış borç stokumuzu artırıyor.
Bu çeşit ülkelerin değerli bir kırılganlığı var. Şu: Dışarıdan borçlanmanın ölçüsünü ve maliyetini denetim etmek bir ölçüde bizim elimizde. Dış borca bağımlılık dışında ekonomik temelleriniz sağlamsa, dış siyasette kıymetli kederleriniz yoksa ve iç siyaset de karışık değilse ülkenizin riski düşüyor. Bu şartlar altında, global finans sisteminde bir sorun yoksa dış kaynak temin edebiliyorsunuz. Lakin, siz her şeyi yanlışsız yapmış bile olsanız, global piyasalarda oluşan gerginlikler bizim üzere ülkelere fon girişini durdurabiliyor hatta fon çıkışı yaşanabiliyor ve borçlanma maliyetleri yükseliyor.
Öte yandan global bir sorun olmayabilir lakin milletlerarası fonları sağlayan merkez ülkelerle aranız iyi olmayabilir. Ağustos 2018’i hatırlayın. Trump’ın tweetleri birdenbire kuru sıçrattı. Riskimiz ve faizimiz de sıçradı. Krize girdik; ekonomimiz küçüldü ve büyük bir istihdam kaybı yaşadık.
Öte yandan, bu derin sonu o denli bir çırpıda çözmek mümkün değil. Atılacak adımlar elbette var ancak sonuç almak için vakte gerekiyor. Bu süreçte kırılganlıkları artıracak kıymetli yanlışlar yapmamak gerekiyor. Meğer son yıllarda çok kusur yaptık.
HER COŞKUNUN AKABINDE PATLAMA GELİR
– Ne cins siyaset kusurları yapıldı?
Sıralayayım. Birincisi, tasarruf açığı olan bir ülkede faizleri enflasyonun altında tuttuk; dövize, altına gidin dedik. İkincisi, kredi artışını pompaladık -ki yüksek kredi artışı finansal krizler literatürünü bilenlerin hiç hoşlanmadıkları bir gelişmedir.
Kredi artışını elbette istiyoruz ancak çok yüksek kredi artışı hem ileride bankaların bilançolarını bozabilir hem de ülkenin dışarıdan borçlanma gereksinimini artırır. Elli yıl evvel geliştirilen “birinci jenerasyon kriz modelleri” bize diyor ki, bu ikisini yapıyorsan kuru sabit tutmaya çalışmayacaksın. Meğer 2019’un başından itibaren yüklüce müdahale ettik ki kur fazla oynamasın.
Sonuçta TCMB’nin döviz rezervi eridi. Bu üçüncü yanılgıydı. Dördüncüsü, ucuz olması nedeniyle Hazine bol bol döviz cinsinden borçlanmaya başladı. An’daki ucuzluk miyopik bir bakış; kur sıçrarsa döviz borcu olanın işi zorlaşır. Yeniden literatüre gideyim: Üçüncü jenerasyon kriz modelleri, bilançolarda döviz cinsinden borçlar ile alacaklar ortasındaki farkın açılmasının istenilir bir şey olmadığını söylüyor. Bu modeller 1997 Asya krizini açıklamak için geliştirildiler.
Sorunuzu yanıtlamaya başlarken altını çizdiğim temel sorun esasen bu. Tasarrufunuz az olduğu için dışarıdan borçlanmak zorunda kalıyorsunuz. Şirketlerin bilançoları kırılganlaşıyor. Bir de buna Hazine’yi eklemenin bir manası olmasa gerek. Beşincisi, inşaat dalında tam bir patlama yaşanmasına müsaade verdik. Bölüme yapılan yatırımlar, sanayi yatırımları aleyhine arttı.
Bölümün GSYH içindeki ve toplam istihdam içindeki hisseleri yükseldi. Elbette altyapı ve konut inşaatları değerli. Fakat vurguladığım şey aşırılık. Sonuçta döviz kazandırmayan bir kesim büyük bir coşku içine girdiğinde, dışarıdan aldığınız fonların bir kısmı makine ve teçhizat yatırımına gidip geleceğin üretim kapasitesini artırmıyor, artırmadığı üzere endüstriciler de inşaatçı oluyorlar.
Her coşkunun gerisinden patlama gelir. Ne yazık ki o denli oldu ve 2018-2019’da bu kesim çöktü ve temelde bu nedenle pandemiye çok büyük bir istihdam kaybı ile girdik. Altıncısı, Temmuz 2009’da 32 sayılı kararda bir değişiklik yaptık. Yerleşiklerin döviz cinsinden borçlanmalarının ve dövize endeksli kontrat imzalamalarının önündeki yasal mahzurları kaldırdık. Global krizde ekonomimiz daralırken makul bir değişiklik olarak görülebilir. Lakin sorun şu ki bu değişiklikleri ortalık düzeldiğinde geri almadık.
Fakat Ocak 2018’de gerçek tarafta birtakım düzenlemeler yaptık; hayli geciktik. Banka dışı şirketler bölümünün döviz borcu ile döviz alacağı ortasındaki fark 2007’de GSYH’nin yüzde 7’siydi. 2017 sonunda ise bu oran yüzde 25.5’e yükseldi. Bu kıymetli bir kırılganlıktı.
TUTAMAYACAĞINIZ KELAMI VERMEYİN
– Uzun vakit TCMB’de misyon yaptınız, son periyotlarda Merkez’in gerek kuru denetim altına almak, enflasyon ve faiz alanında attığı adımları nasıl değerlendiriyorsunuz, para siyaseti aktifliğini neden kaybetti?
Bir kelam veriyorsanız (enflasyon hedefi) o kelamı tutmak için elinizden geleni yapmalısınız. Tutamayacaksanız da o kelamı vermemek gerekir. Gerekli adımları atamıyorsanız aktifliğinizi elbette kaybedersiniz.
– Merkez Bankası’nın rezervlerinde önemli düşüşler kelam konusu, bir kısmı swaplarla karşılanıyor, bu ne çeşit riskler getiriyor?
Ekonominizde kıymetli kırılganlıklar yoksa ve ileriye ait inanç veren düzgün iktisat siyasetleri uyguluyorsanız, döviz rezervinin seviyesi pek kıymetli olmaz. Elbette kredi notu ve borç veren kurumlar dış borç ödeme kapasitenizi değerlendirirken rezerv seviyesine bakıyorlar. Ancak sonuçta kelamını ettiğim şartlarda pek göze batmaz. Ekonominiz kırılgansa, bu durumda rezervlerinizin seviyesini göze batırmayacak siyasetler izlemelisiniz. Bunların başında da son yıllarda yapılanları yapmamak geliyor.
KURA MÜDAHALE ETMEKTEN VAZGEÇİN
– Türkiye iktisadı için bu krizden çıkış reçetesi var mı, ivedilikle atılması gereken adımlar hangileri?
Reçetem şöyle:
1) TCMB faizi artırmalı; gayesi ile uyumlu kılmalı. Karmaşık sistemler yerine tek bir faizden piyasayı fonlamalı. 2) Kamu bankalarından süratli kredi artışına gidilmesi uygulamasından vazgeçmeli. Özel bankaları da kredi artışına gitmeye zorlamamalı. Piyasa istikrarlarını bozan ve finans sisteminin sıhhati açısından iyi olmayan “aktif rasyosu” denilen uygulamaya son vermeli.
3) Rezervleri eriten kura müdahale siyaseti terk edilmeli. Iktisadında kırılganlıklar varsa, faizi enflasyonun altında tutarken, bol bol kredi açılmasını özendirirken/zorlarken, döviz kurunu sabite yakın bir seviyede tutmayı bugüne kadar hiçbir ülke başaramadı, başaramaz.
4) Rezervi yükseltecek ve azımsanmayacak bir periyot için döviz temin edilmesini sağlayacak memleketler arası mutabakatlar için görüşmelere başlandığı duyurulmalı.
5) TCMB ve BDDK bağımsız olmalı. Kamu bankalarının sermayeleri güçlendirilmeli. Tüm bankalarda artacak geri dönmeyen kredi sorununun tahlili için şimdiden kolları sıvamalı. Döviz geliri olmayanların döviz cinsinden borçlanmaları zorlaştırılmalı.
6) Birkaç acil ıslahat: Öncelikle adil bir hukuk sistemi ve bağımsız bir yargı. Liyakata dayalı atama sistemi. Arazi rantı vergilendirilmeli. İhale kanunu değiştirilmeli. Daha nitelikli öğretmen ve öğretim üyesi yetiştirecek adımlar atılmalı.
DAHA ÖNEMLI SORUN OLABİLİR
– Bilhassa haziran ayında hayatın olağana dönmesiyle faizlerin düşük tutulmasıyla önemli kredi pompalandı, kredilerin geri dönüşünde bir sorun bekliyor musunuz?
Kur şoku sürerse beklemek gerekir. Kur şoku atlatılır da pandemi sürerse yeniden beklenir. İkisi birlikte devam ederse daha önemli bir sorun olabilir. Lakin unutmayalım; birincisi, kredi artışı yüklü olarak kamu bankalarından. Onların sahibi de Hazine. Hasebiyle Hazine onlara tahvil takviyesi vererek sermayelerini artırabilir. Elbette, bu Hazine’nin borcunu yükseltir. İkincisi, sunduğum reçeteye emsal bir ekonomik program ile bu sorun çözülebilir.
– Türkiye’nin gelecek 1 yılda ödemesi gereken 170 milyar doların üzerinde dış borcu var, turizmin durduğu, ihracatın azaldığı bu devirde, Türkiye bu kaynağı nerede bulacak, neler öneriyorsunuz?
Birkaç yıl evvel bulunması gereken kaynak 220 milyar dolardı ve bulabiliyorduk. Kaldı ki bu ölçünün değerli bir kısmı ihracatçıların, ithalatçıların ve bankaların yurtdışındaki muhatapları ile yapacakları muahedeler çerçevesinde rahatlıkla bulunur. Kalanı için ise cevap sunduğum reçetede.
KUR KESTIRIMI FALCILIKTIR
– Iktisat idaresi hala iktisat için V tipi çıkış öngörüyor, siz nasıl bir çıkış öngörüyorsunuz, yılsonu işsizlik, büyüme, enflasyon ve kur kestiriminiz var mı?
Kur varsayımı her yerde her vakit falcılıktır. Trump’un tweet atacağını ve münasebetiyle kurun sıçrayacağını öngörmek mümkün müydü? Pandemiyi bir tarafa bırakayım. Yaşamakta olduğumuz kur şoku bir mühlet daha devem ederse, enflasyonun şu andaki seviyesinin bayağı üzerine çıkacağı kesin. İstihdam kaybının artacağı da. Elbette, bu şartlar altında ekonomimiz varsayımlardan fazla daralır. Halbuki önerdiğim reçetenin bir gibisi uygulanırsa Türkiye iktisadı çok çabuk toparlanır. Pandemi ise işi karıştırıyor; çok fazla belirsizlik getiriyor.
Cumhuriyet
