– Montrö ve Kanal İstanbul tartışmaları yine alevlendi. Sanırım işin art planına bakmadan yarını görmek mümkün değil…
Değil şüphesiz… Örneğin Çarlık Rusyası bir Avrupa gücü haline gelmeye başladığı günden itibaren gözünü Boğazlar’a dikti. Zira Rusya, sıcak denizlere yani Akdeniz’e inemediği sürece büyük bir deniz gücü özelliği kazanamayacaktı. Rusya’nın Pasifik kıyılarında da deniz üsleri vardı lakin bunların ikmali, uzaklığın uzunluğu, hele o tarihlerde demiryolu ulaşımının olmayışı nedeniyle büyük bir sorun teşkil etmekteydi. 1905 Rus-Japon savaşında Rusya’nın aldığı mağlubiyette bu durum büyük rol oynamıştı.
– Rusya’nın Karadeniz donanması Pasifik’e Baltık Denizi’nden daha yakın değil miydi?
Elbette daha yakındı fakat 1878 Viyana Antlaşması’na nazaran Ruslar Karadeniz’deki savaş gemilerini Boğazlar’dan geçiremiyorlardı ve İngiltere kendilerini buna tevessül etmemeleri için uyarmıştı. Sonuçta Çar II. Nikola, Baltık donanması kumandanı Rozhdestvensky’ye Port Arthur’u Japonlardan kurtarması talimatını verdi. Amiral Rozhdestvensky tam sekiz ay sonra oraya vardığında ne gemilerinin ne de denizcilerinin savaşacak hali kalmıştı. Rusya savaşı kaybetti. Kaldı ki Rusya’nın sorunu bundan ibaret de değildi. Rusya’nın dış ticareti büyük ölçüde Türk Boğazları’ndan geçmekteydi. Kırım Harbi ve Osmanlı-Rus savaşında ihracatları darbe aldı. 1911-1912 Osmanlı-İtalya savaşında da Rusya birebir ezayı yaşadı, çünkü Osmanlı idaresi savunma hedefiyle Boğazlar’ı kapattı.
ATATÜRK, MUKAVELENİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİNİ İSTEDİ
– Ve üç itilaf ülkesi, İngiltere, Fransa ve Rusya müzakerelere başladı.
Evet, Londra ve Paris, Almanya’nın Batı cephesinde zafere ulaşmasının önlenmesinin Rusya’nın savaşta kalmasına bağlı olduğunu biliyorlardı. İngiltere Dışişleri Bakanı Edward Grey, bu bahiste Rusya’yı tatmin etmeye yatkındı. Fransız Dışişleri Bakanı Delcassé ise Rusya’nın Akdeniz’e güç projeksiyonu yapmasına yolu açacak bir pazarlık konusunda birtakım duraksamalara sahipti. Lakin Rusya Dışişleri Bakanı Sazonov, kartlarını iyi oynadı. Vakit zaman İngiliz ve Fransız meslektaşlarını Almanya ile başka bir barış yapmakla tehdit etti. Sonuçta, İngiliz Mark Sykes ve Fransız Georges Picot, 1916 Mart ayında Ortadoğu’daki Osmanlı topraklarını kendi ortalarında nüfuz bölgelerine ayırdıktan sonra Petrograd’a geldiler ve orada mayıs ayında İstanbul’u ve Boğazlar’ı Rusya’ya bırakan bir mutabakata vardılar. Ne var ki proje yürümedi.
– Neden yürümedi?
Birincisi Çanakkale Zaferi Türk askerinin teslim olmaya hazır olmadığını ortaya koydu. Bu İngiltere ve Fransa’nın Akdeniz-Ege-Marmara-Karadeniz üzerinden Rusya’ya harp yardımı ulaştırmasına yolu kapattı. İkincisi, Rusya’da Çarlık rejimi son buldu. 19 Mayıs 1919’da Atatürk Samsun’a çıktı ve Ulusal Uğraş bayrağını açtı. Yaklaşık dört yıl sonra da, Lozan Barış Antlaşması’nın imzası ile Sevr Antlaşması tarihin çöp sepetine atıldı. Lozan Boğazlar Sözleşmesi’ne nazaran, rastgele bir ülkenin Boğazlar’dan geçerek Karadeniz’e çıkacak gücü, o tarihte Karadeniz’e sahildar ülkelerin en güçlü donanmasına sahip ülkesinin donanmasından daha büyük olamayacaktı. Avrupa’da yeni savaş bulutlarının toplanmaya başlamasıyla Atatürk, mukavelenin gözden geçirilmesini istedi.
NATO ÜLKESİ SAVAŞ GEMİSİNİN GEÇİŞİNE MÜSAADE VERMEDİM
– Ve 20 Temmuz 1936’da Montrö Boğazlar Kontratı imzalandı…
Motamot o denli. Size bir anımı anlatmalıyım. 1982 sonbaharında Bağdat Büyükelçiliğimizdeki vazifemden Ankara’ya dönüşümde Denizcilik ve Havacılık Meseleleri Dairesi Başkanlığı’na atandım. 1984 Şubat ayında bir gün, Sovyetler Birliği Büyükelçiliği Müsteşarı hemen görüşmek isteyerek bana geldi. Savaş gemilerinin Boğaz girişinde olduğunu lakin sekiz gün evvel bize vermek üzere yazdıkları bildirim notasının o günün eza ve telaşı içinde gönderilmemiş olduğunu fark ettiklerini, anlayış göstermemizi rica ettiklerini, bunu yapamazsak büyükelçilik olarak makamlarına karşı güç durumda kalacaklarını söyledi. “O günün telaşı” ile kastettiği, devlet liderleri Andropov’un vefatı idi.
– Ne yaptınız?
Mevzuyu, bakanımıza olumlu görüşle sundum. Kendisi görüşümüzü onayladı. Büyükelçilik müsteşarını bakanlığa davet ederek gemilerinin geçebileceğini duyurdum.
– İstisnai bir uygulama mı?
Alışılmış, vaktinde geçişi için bildirimde bulunulmamış savaş gemileri Boğazlar’dan geçemez. Yıllar sonra, bir NATO ülkesi savaş gemisi, büyükelçiliklerince bildirimde bulunulmaksızın, Çanakkale Boğazı’na dayandı. Bildirimde bulunulmamış olmasının münasebeti, “Montrö Sözleşmesi’nin kararlarını bilmemek” idi. Müsteşar yardımcısıydım ve müsteşara vekâlet ediyordum. Arkadaşlarıma danışıp geminin geçemeyeceğine karar verdim. Bunun daha sonra kimi şikâyetlere yol açtığını duydum fakat gerçek olan bu idi. Özetle Montrö Kontratı, Sovyetler Birliği ile başka büyük güçler ortasında bir istikrar kurmuştur. Türkiye’nin Boğazlar üzerindeki tam egemenliğini ihya etmiştir. Türkiye’nin yıllardır tam bir titizlikle ve dürüstlükle uyguladığı Montrö Kontratı Karadeniz’in, Soğuk Savaş’ın en karanlık günlerinde dahi bir çatışma alanına dönüşmesini engellemiştir. Karadeniz sahildar ülkeler kendilerine farklı yollar çizmiş olsalar da Karadeniz’de statükonun devamını yeni tansiyonlara tercih ederler.
– İktidar, Kanal İstanbul konusunda ısrarlı… Üstelik Montrö Mukavelesi dışında gerçekleştirileceğini söz ediyorlar…
TEHDİTLERLE BAŞ ETMENİN YOLU, TÜRK BOĞAZLARI TÜZÜĞÜ
– “Montrö Kontratı de bu türlü bir düzenlemedir” mi diyorsunuz?
‘EGEMENLİK HAKKIMIZDAN ÖDÜN VEREMEYİZ’
– Denizcilik ve Havacılık Sıkıntıları Dairesi Başkanlığı yaparken başınızdan geçen öbür olaylar olmuştur elbette, paylaşır mısınız?
Fatih Sultan Mehmet Köprüsü’ne ait çalışmalar başlamıştı. Bu cins köprü projelerinde birinci işlerden biri de iki yaka ortasında bir kılavuz tel çekmektir. Bunun için İstanbul Boğazı’nı, dört saat mühletle deniz trafiğine kapattık. Tabiatıyla evvelden ülkelere gerekli bildirimde de bulunduk. Birkaç gün sonra Sovyetler Birliği Büyükelçiliği Müsteşarı beni ziyaretle verdiği notada bu türlü bir kararı tek taraflı olarak uygulamaya, Boğaz’ı trafiğe kapatmaya hakkımızın olmadığı, bu türlü bir sıkıntının evvel mukaveleye taraf ülkelere danışılması gerektiği belirtiliyordu. Müsteşara özetle şu karşılığı verdim: “Moskova ne kadar Sovyet toprağı ise Boğazlar da o kadar Türk toprağıdır. Mukaveleye saygılıyız lakin egemenlik haklarımızdan ödün veremeyiz. Köprü yapılacağına nazaran tel de çekilecek ve geçiş güvenliği için trafik durdurulacaktır. Bu nedenle notanızın içeriğini reddediyorum.” Verilen bir notanın içeriğini görür görmez reddetmek değerli bir haldir. Bunu yapabilmek için haklılığınızdan emin olmanız ve notanın ülkenizi önemli surette rahatsız eden, ulusal çıkarlarınızı göz arkası eden, haksızlığı kelam götürmeyen ögeler içermesi gerekir.
Cumhuriyet
