17 Ağustos 1999’da meydana gelen 7,4 büyüklüğündeki Marmara Depremi’nden etkilenen Düzce, yaralarını sarmaya çalışırken 12 Kasım 1999’da 7,2 büyüklüğündeki sarsıntıyla sarsılmıştı. Üç ayda iki büyük sarsıntı yaşanan Düzce’de her iki afette toplam 980 kişi ömrünü yitirdi, konutların yüzde 82’si, iş yerlerinin yüzde 87’si hasar gördü. / Reuters arşivi
Türkiye’nin kaçınılmaz bir gereceği olan ‘deprem tehdidi’ varlığını sürdürmeye devam ediyor. Bu tehdit karşısında ise alınması gereken kıymetlerin en başında inançlı bina üretimi yer alıyor. Pekala, binalar zelzelelere karşı nasıl inançlı hale getiriliyor, imal etaplarında hangi tipten teknolojiler kullanılıyor? Prof. Dr. Oğuz Cem Çelik, sarsıntıya sağlam binaların nasıl olması gerektiğini cumhuriyet.com.tr’ye anlattı.
Yapıların ne halde ve hangi teknolojiler ile tasarlanacağı, Türkiye Bina Sarsıntı Yönetmeliği (TBDY) tarafından belirtildiğini söyleyen Çelik, yönetmeliğin ortaya çıkışının 80 yıl öncesine dayandığını belirterek şunları kaydetti:
“Yönetmelik, ’27 Aralık 1939 Büyük Erzincan depremi’nden sonra uygulamaya sokuldu. 1940’da İtalyan yönetmeliğinin bir kısmı Türkçeye çevrilerek zelzele yönetmelikleri Türkiye’de başladı ve yıllar içerisinde revize edildi. Yönetmeliğin günümüzde kullanılan hali ise 2018’de Resmi Gazete’de yayımlandı, 01.01.2019’da ise yürürlüğe girdi.”
YAPI SİSTEMLERİ VE TEKNOLOJİLERİ
Yönetmelik içeriğine değinen Çelik, Türkiye’de yapı stokunda kullanılan yaygın sistemleri ve teknolojileri şu halde sıraladı:
- Türkiye’de yapı stokunun yaklaşık yüzde 90’ını oluşturan üretim sistemi yerinde dökme betonarme taşıyıcı sistemli binalar.
- Yönetmeliğin 8’inci Bölüm’ünde yer alan Prefabrike betonarme bina taşıyıcı sistemli yapılar.
- Kısım 9’da yer alan çelik taşıyıcı sistemli binalar.
- Klasik Türk konutunda kullanılan ahşap elemanlı yapılar hala az sayıda da olsa var.
- Mevcut yapı stokunda tarihî kıymeti olan taş ve tuğlanın birlikte ya da başka farklı kullanıldığı yığma/kargir yapılar.
- Kısım 14’te yer alan sarsıntı yalıtımlı binalar.
Sarsıntı yalıtımlı binalar; akıllı yapı teknolojilerinden biri olan sismik izolatörlerdir. Hastaneler, okullar vb. kıymet katsayısı yüksek binalar değerli yapı kümeleri ortasından yer alıyor. Sarsıntı yalıtımlı binaların alt katlarında, sarsıntıda hareketi sağlayan ve güç yutulmasına da bir ölçü katkıda bulunan aygıtlar bulunuyor. Ayrıyeten, binaları tasarlarken sönümleyici dediğimiz taşıyıcı elemanlarla sarsıntısının gücünü büsbütün yutan ve sarsıntı sırasında binanın öbür elemanlarında hasarın olabildiğince düşük seviyelerde kalmasını sağlayan inovatif/yenilikçi teknolojiler de kullanılıyor. Bu tıp elemanların artık Türkiye’de de üretildiğinin altını çizen Çelik, İTÜ olarak bu alana katkılarınçok olduğunu belirtti. | Güçlendirme çalışmasına örnek bir bina; Tokyo Teknoloji Enstitüsü. / Görsel: Prof. Dr. Oğuz Cem Çelik
GÜÇLENDİRME ÇALIŞMALARI
Güçlendirme çalışmalarını genelde 2 ana kısımda toparlandığını kaydeden Çelik, bunlardan birincisinin sarsıntısı beklemeden yapılan güçlendirme çalışmaları ve sarsıntı sonrası yapılan güçlendirme çalışmaları olduğunu söyledi.
Güçlendirme çalışması, yaygın olarak düşünüldüğünün tersine, bina yenilemelerine nazaran çok daha süratli ve ekonomik olduğunu vurgulayan Çelik, şu sözleri kullandı:
“Yapılar ne kadar iyi tasarlanırsa tasarlansın, inşaatlar kurallara uygun yapılmadığı sürece projede öngörülen güvenlik seviyelerine hiçbir vakit çıkamıyorsunuz. Bu nedenle; beklenen zelzele güvenliğini de elde edemiyorsunuz. Güçlendirme çalışmaları tüm yapı maliyetinin genelde 3’te yahut 4’te biri biçiminde oluyor. Ender de olsa yüzde 50’yi aşabiliyor.
Yapı projelerinin imal kademesinde denetim edilmemesi sonuncunda ortaya çıkan sorunlarla sıkça karşılaşıyoruz. Beton kalitesi bu sorunların başında geliyor. Projesi yanılgılı olan pek çok yapı da var. Bu cins yapılarda projeye ne kadar sadık kalınırsa kalınsın sarsıntıda iyi bir performans beklemek mümkün olmaz. Bırakın sarsıntısı, kendi yükü altında bile göçebilir. Türkiye’de yakın geçmişe ilişkin Konya’daki Zümrüt Apartmanı ve Kartal’daki Yeşilyurt Apartmanı üzere pek çok örnek var.”
Kartal’da çöken Yeşilyurt Apartmanı’nın bitişiğindeki 10 katlı Yunus Apartmanı’nın yıkım süreçleri devam ederken. / AA
BİNALAR NEDEN ZAYIF?
Yapılara maalesef mimarlık ve inşaat mühendisliği mevzularında “eğitim gerektirir” gözü ile bakılmadığını belirten Çelik:
“Herkes kendi konutunun mimarı herkes inşaat konusunda çok maharetli. Bu meslek kümesine karşı önemli bir üstten bakma durumu var. Geçmişte betonarme binalarının kolonlarına ve kirişlerine zalimce ve bilgisiz cüreti ile müdahale edildiğini gördük. Bu durumun en büyük örneklerden biri; binalara kat yahut katların eklenmesi. 5 katlı olarak tasarlanan ve inşa edilen bir binaya bir tedbir almadan 2-3 kat eklendiği oluyor. Mühendislik kuralları ile tedbir almış olsanız dahi yasa dışı bu cins katların eklenmesi yapıların güvenlik seviyesini olumsuz tarafta etkiliyor.
Yeniden, betonarme yapılarda kullanılan çelik çubukların/donatıların paslanması/korozyonu en büyük probleme neden oluyor. Bilhassa beton kalitesi de uygun değilse ve bünyesi zayıf karakterde ise paslanma yapının tümünü etkileyecek biçimde süratle ilerliyor ve betonda çatlaklara neden oluyor. Bu çeşit hasarların İstanbul özelinde betonarme yapı stokunda epeyce yaygın olduğu görülüyor.”
“FARKLI İŞLEVLER GÜVENLİK SEVİYESİNİ DÜŞÜRÜYOR”
Yapıların işlevlerinin değişmesi sonucu güvenlik meselelerinin oluştuğunu anlatan Çelik, “İyi bir konut olarak tasarlanmış bir yapıyı okul ya da hastane olarak kullanmaya başladığınız vakit yapının kıymet katsayısı yüzde 50 artıyor. Hasebiyle, beklenen zelzele tesirleri de en az o oranda artıyor ve konut olarak birebir yerde tasarladığınız bir yapı öteki bir işlevle kullanıldığında zelzele güvenliğinde kayıplar yaşıyor” dedi.
BİNA GÜÇLENDİRME ÇALIŞMASI BASAMAKLARI
Binanın mimari projeleri ve taşıyıcı sistem projelerinin ortaya çıkarılması gerektiğini vurgulayan Çelik, “Yapılarının projelerinin inşa edildiği devirdeki yönetmeliğe uygun olup olmadığına bakılması gerekiyor. Akabinde kapsamlı bir kıymetlendirme yapıp binanın bugünkü yönetmeliğe uygun olup olmadığının, varsa aksiliklerin nasıl giderilebileceğinin belirleniyor. Lakin maalesef Türkiye’de kritik değere sahip öteki bir sorun da binaların projelerinin ortada olmaması. Gecekondu mahallesine gittiğinizde bu durum sizin için sürpriz olmayabilir, lakin çok bilinen binalarda da maalesef projelere ve yapısal hesaplara ulaşmak pek mümkün olmuyor” diye konuştu.
İzmir sarsıntısında yıkılan Rızabey apartmanında gece devan edeb arama kurtarma çalışmaları / İHA
İZMİR ÖRNEĞİ: “EN BÜYÜK SORUMLULUK, ÇALIŞMALARIN SONUÇLARINI UYGULATMAKTIR”
Günümüzde çok sayıda farklı sarsıntı çalışmalarının yapıldığını belirten Çelik, son olarak şunları söyledi:
“Raporlar hazırlanıyor, incelemeler yapılıyor. Lakin, çalışmaların sonuçları uygulama basamağına geçemiyor. Karar verici kurumların yaptırdıkları her çalışmanın peşinden gidip sonuçlarının gerekliliklerini yerine getirmesi lazım. İzmir için ileri seviyede hazırlanmış raporlar vardı, pekala neden sorun yaşadık? Bu çalışmalar yaklaşık 20 yıl evvel yapıldı. Bunların bir örneği; İzmir Sarsıntı Senaryosu ve Zelzele Master Planı. En büyük sorumluluk, yapılan çalışmaların sonuçlarını uygulatmaktır. Bu hususta Türkiye genelinde önemli eksiklikler görüyorum.
Cumhuriyet