Reuters
Yattığı klinikte tıbbi oksijen bittiğinde 67 yaşındaki hemşire Maria Auxiliadora da Cruz da Covid-19’a karşı verdiği çabada olumlu bir kademeye geçmişti.
Da Cruz’un oksijen seviyesi, 14 Ocak’ta yüzde 95 olan olağan düzeyin üstündeydi. Fakat bu hayati kaynaktan yoksun kaldıktan sonraki saatler içinde bu seviye yüzde 35’e düştü.
Olağan kurallar oksijen seviyesi bu düzeylere inen bir hasta entübe edilir. Lakin da Cruz için bu yapılamadı ve hayatını kaybetti.
Da Cruz’un yasını tutan gelini Thalita Rocha, yaşananları “korkunç” kelamıyla tanımlıyor. “Felaket bir durumdu. Birçok yaşlı hastanın durumu kötüleşmeye ve rengi maviye dönmeye başlamıştı.”
Rocha’nın Brezilya’nın kuzeyindeki Manaus kentinde bulunan Policlínica Redenção’da yaşananları anlattığı duygusal görüntü toplumsal medyada viral oldu:
“Çaresiz bir durumdayız. Acil kliniğinin tamamında oksijen tükendi… Pek çok insan ölüyor.”
Rocha, BBC’nin Brezilya Servisi’ne yaptığı açıklamada,o gün koğuşta kalan 10 kişinin hayatını yitirdiğini ve kayınvalidesinin de yaşamasının sağlanabileceğine inandığını söyledi.
“O, Covid’den ölmedi. Ne yazık ki; oksijen yetersizliğinden vefat etti.”
Thalita RochaThalita RochaBrezilya’da bugüne kadar Covid-19 kaynaklı can kaybı 219 binin üzerinde. Brezilya, dünyada en fazla vefatın görüldüğü ikinci ülke.
Manaus kentinin sıhhat sistemi, pandemi sırasında iki sefer çöktü ve Aralık ile Ocak ortasındaki devirde can kayıpları ikiye katlandı. Bu da mahallî idarenin 22 bin kişilik yeni mezar yeri planları yapmasına yol açtı.
Tıbbi oksijen konusunda problem yaşayan tek ülke Brezilya değil.
Pandemide 152 binden fazla kişinin hayatını kaybettiği Meksika’dan hastanelerden ve kliniklerden oksijen tüplerinin çalındığına dair haberler geliyor. Başşehir Mexico City’nin kuzeyinde, çalıntı oksijen tüpleriyle dolu bir kamyonun bulunmasının akabinde iki kişi tutuklandı.
Bu ayın başlarında, Mısır’da en az iki hastanede yaşanan oksijen kıtlığını gösteren görüntüler ortaya çıktı. Bunlardan birinde, ülkenin kuzeydoğusundaki Şarkıya’da bulunan el-Hüseyiniye hastanesinde battaniyelerle örtülü yataklar görülüyor ve görüntüyü çeken kişinin de “yoğun bakımdaki herkesin öldüğünü” söylediği duyuluyor.
Mısırlı yetkililer ise dört hastanın oksijen eksikliğinden değil, kronik rahatsızlıkları nedeniyle öldüğünü açıkladı ve tedarik problemleri olduğu tezlerini şiddetle reddetti.
Fakat birebir anda birden fazla ülkeden misal haberlerin gelmesi, hükümetlerin bu temel ve hayat kurtaran tedaviyie erişim için hissettiği baskıyı ortaya koydu.
Getty Images‘Oksijen krizi’
Dünya Sıhhat Örgütü’ne (WHO) nazaran, her beş Covid-19 hastasından birinin oksijene gereksinimi oluyor. Ağır olaylarda bu, beşte üçe kadar çıkıyor.
WHO, elinde ülke bazında bilgiler olmadığını fakat kimi hastanelerde ağır ve kritik durumdaki hastaların sayısının artması nedeniyle oksijen talebinin de olağan düzeylerin beş ila yedi katı ortasında yükseldiğini belirtti.
Hükümetlere pandemiyle çaba sürecinde yardımcı olan sivil toplum kuruluşu PATH, Covid-19 sonucunda kandaki oksijen seviyesinin düşüklüğü manasına gelen hipoksemili hastaların artması nedeniyle 2020’de oksijen talebinin “önemli ölçüde arttığını” bildirdi.
PATH’ın piyasa dinamikleri programından Lisa Smith, “Elektrik, su yahut öbür temel kamu hizmetlerini düşündüğümüz kadar oksijeni de düşünmemiz gerekiyor” diyor ve “Bu, sırf durum makus olduğunda endişelendiğimiz bir şey olamaz, zira durum berbat olduğunda beşerler ölecek” diye ekliyor
Covid-19 Oksijen Gereksinimi takip listesine nazaran, şu anda salgının neden olduğu ek talebi karşılamak için düşük ve orta gelirli ülkelerde günde yaklaşık 1,5 milyon adet oksijen tüpüne gereksinim duyuluyor.
PATH ile düşük ve orta gelir seviyesine sahip ülkelerde oksijen tedarikinin iyileştirilmesini amaçlayan kamu-özel iştiraki olan Every Breath Counts’ın da modülü olduğu Covid-19 Teneffüs Bakımı Müdahale Uyum kümesi tarafından geliştirilen bu çevrimiçi araç, yetkili makamların bu mevzuda karşı karşıya kaldıkları külfetlerin tespitine yardımcı oluyor.
Every Breath Counts’tan Leith Greenslade, “Sahraaltı Afrika, Asya ve Latin Amerika’da oksijen krizi yaşanıyor” diyor ve ekliyor:
“Bu ülkeler, Covid-19 hastalarının ne kadar oksijene muhtaçlık duyduklarını pek kavrayamıyor. Bu hastaların kimileri, oksijene gereksinim duyan olağan bir hastadan 10-20 kat daha fazla oksijene muhtaçlık duyabilir.”
Getty ImagesPATH says demand for oxygen has “dramatically increased” in low- and middle-income countries because of Covid-19Bu takip listesine nazaran, Brezilya, Kasım ayından bu yana oksijen talebi konusunda dünyadaki en sert artışlardan birini gördü. Brezilya’da Covid-19 hadiselerinin tedavisi için günde iddiası 340 bin ek tüp gerekiyor.
Manaus’taki durumun kriz noktasına ulaşmasının akabinde öbür eyaletlerden ve Venezuela’dan oksijen bağışları geldi.
Lakin Oswaldo Cruz Vakfı’ndan epidemiyolog Jesem Orellana, BBC’ye tedarikteki külfetlerin devam ettiğini ve global talep nedeniyle durumun daha da kötüleştiğini söylüyor.
Hindistan üzere başka gelişmekte olan ülkelerde, Nisan ve Temmuz ayları ortasında tıbbi oksijen talebinde yüzde 68 artış görüldü. Bu artış oranı Temmuz ile Eylül ayında yüzde 84’ye kadar yükseldi.
Günde fazladan 10 bin tübe gereksinim duyulan Nijerya’da çalışan sivil toplum kuruluşu Save the Children’dan Adamu Isah, “ülkenin çabucak hemen her yerinde oksijen kıtlığı olduğuna dair genel bir algı” olduğunu aktarıyor.
Oksijen takip listesine nazaran, Güney Afrika’nın günde 100 bin ek tübe gereksinimi olduğu kestirim ediliyor. Sıhhat Bakanı Zweli Mkhize, hükümetin “oksijenin mevcut olduğundan emin olmak için elinden gelenin en iyisini yaptığını” söyledi ve ana müşterileri olağanda madencilik dalı olan oksijen üreticilerinden tıbbi üretime öncelik vermelerini istedi.
EPATıbbi oksijen nereden geliyor?
PATH’e nazaran tıbbi oksijen, dünyadaki oksijen üretiminin sırf yüzde 5 ile 10’unu oluşturuyor. Geri kalanı madencilik, kimya ve ilaç üzere dallarda kullanılıyor.
Bunu üretimi, fabrikalarda büyük ölçülerde gerçekleştiriliyor. Daha sonra hastanelere sıvı tanklarının içinde toplu halde ve tüplerin içinde basınçlı gaz olarak gönderiliyor.
Sıvı oksijen, mevcut en ucuz ve en iyi teknoloji fakat bunun hastaların yataklarına kadar taşınabilmesi için hastanelerde boru tesisatından oluşan bir altyapının bulunması gerekiyor. Bu altyapı da, ekseriyetle ABD ve Avrupa üzere gelişmiş ülkelerde bulunuyor.
Tüplerin kullanımı için ise borulara ve gelişmiş bir altyapı sistemine gerek yok. Bununla birlikte, bunların daha küçük ölçülerde dağıtılması, maliyet verimliliğinin daha düşük kalmasına, nakliye ve kullanımının daha zahmetli olmasına ve bu da çapraz kontaminasyon riskinin artmasına neden oluyor.
Nairobi’deki KEMRI-Wellcome Vakfı Araştırma Programı Sıhhat Hizmetleri Ünitesi ve Oxford Üniversitesi’ndeki Sıhhat Sistemleri İşbirliği’nin Lideri Prof. Dr. Mike English, “Bazı ülkeler, hastanelere oksijen sevkıyatının neredeyse tamamını engebeli topraklarda, uzun ara seyahatleriyle ve tüplerle yapıyor” diyor:
“Bu büyük bir sorun. Muhtaçlık duyulan ölçülerin sağlanması neredeyse imkansız.”
English, oksijen tedarikinin pandemiden evvel de Afrika’da bir sorun olduğuna dikkat çekiyor söylüyor:
“Covid’den evvel de uygun hastanelerde bile hasta bir çocuğun, bir yenidoğanın yahut acildeki bir hastanın muhtaçlık duyduğu oksijeni alamadığı durumlar oluyordu. Covid, bu sorunu daha görünür hale getirdi zira artık yetişkinleri de etkiliyor.”
Getty ImagesOksijen ‘sonradan akla geliyor’
Oksijen, 2017’den beri WHO tarafından zorunlu bir tıbbi eser olarak kabul ediliyor.
Lakin PATH’tan Smith, bunun şu ana kadar daima “sonradan akla gelen” bir gereksinim olarak ele alındığını belirterek, bunu mevcut durumu iyileştirmek için bir ortaya getirilmesi gereken farklı “bileşenlere” sahip “gerçek bir sıhhat sistemi sorunu” olarak tanımlıyor.
Örneğin hastaneler, oksijen tedarikini nizamlı hale getirmek için kendi tesislerini kurabilirler. Fakat, bu maliyeti yüksek bir seçenek olmasının yanı sıra güç kaynaklarının da muteber olması ve uzman, yetişmiş grupların bulunmasını gerektiriyor. Bunları sağlamak da her vakit mümkün olmuyor.
Smith, “Her ‘kolay tahlil’de olduğu üzere, oksijen tesislerinin de sistemli çalışabilmesi için sıhhat sisteminin öbür kısımlarının de fonksiyonel olması gerekiyor” diye ekliyor.
UNICEF Malawi/2020/Govati NyirendaMalawi’de Blantyre’daki Kraliçe Elizabeth Merkez Hastanesi ve Nkhata Körfezi Hastanesi ile Lilongwe’deki Kamuzu Merkez Hastanesi’nde olmak üzere bu üslup üç tesis bulunuyor.
Hastanenin baş medikal mühendisi Grycian Mussa, bu tesislerin inşası için Güney Afrika’dan ekipman ve teknik bilgi getirmek durumunda kaldıklarını belirtiyor.
Mussa, “Kapanmayla birlikte bu bir krize dönüştü zira her şey Güney Afrika’dan geliyordu. Hem Güney Afrika hem de Malavi kapanmaya girdi” diye açıklıyor:
“Afrika ülkelerinin, her ülkede mahallî teknisyen yetiştirmesi ve kendi başımıza nasıl ayakta durabileceğimizi düşünmenin vaktinin geldiğine inanıyorum. Aksi takdirde, krizlerin ortasında yardım için her vakit öteki ülkelere bağımlı olacağız.”
Save the Children’dan Isah da oksijen temini ve kullanımı konusunda tavsiyelerde bulunmak üzere Nijerya’da STK ve öteki kurumların dayanağıyla kurulan “oksijen masasının” daha evvel tekraren eğitim gereksinimi olduğunun altını çizdiğini vurguluyor:
“Dünyadaki tüm oksijen sistemlerini getirseniz bile, insanları kandaki düşük oksijen düzeylerini nasıl tespit edecekleri konusunda eğitmezseniz, hakikaten vaktinizi boşa harcamış olursunuz.”
Getty ImagesKandaki oksijen düzeylerini ölçmek için parmağa takılan oksimetreler, sıhhat grubunun de eğitimli olması halinde hasta takibinde kullanılan ekonomik bir metot oluyor. Fakat bunların da arzında hala meseleler yaşanıyor.
Prof. Dr. English, “Yayın bir formda tedarik edilmesi kolay olması gereken bu aygıtlar bile bilhassa Afrika’daki düşük ve orta gelirli ülkelerde bulunamıyor. Bunların tedariki bile yeni yeni yapılmaya başlandı. Oksijen arzını sistem genelindeki bir sorun olarak görmek ve tüm ögeleri birlikte ele almak gerekiyor” diyor.
Öbür kısa vadeli tahliller ortasında, havayı filtreleyen ve tıbbi oksijene dönüştüren bir makine olan oksijen yoğunlaştırıcının kullanılması yer alıyor.
Bunlardan yaklaşık 16 bin adet pandemi sırasında WHO tarafından dağıtıldı. Fakat örgüt, “oksijen gereksinimi daha yüksek olması beklenen kritik hastalığı olan hastalar için bunların kâfi olmadığı” uyarısı yaptı.
ReutersPandemiden evvel dahi, Unicef üzere birçok kuruluş, gelişmekte olan ülkelerdeki hastanelere oksijen yoğunlaştırıcısı dağıtımı yapıyor ve oksijen tesislerinin inşasına yatırım yapıyorlardı. Bu takviye bilhassa her yıl 800 bin çocuğun vefatına neden olduğu varsayım edilen “sessiz katil” zatürre üzere hastalıklarla gayrette değerli rol oynuyor.
Şu anda ise Covid-19’un oksijen kaynakları üzerindeki baskısının öbür hastalıkların tedavi süreçlerinde olumsuz zincirleme tesir yaratabileceğine dair kaygılar bulunuyor ve bu telaşlar da Save the Children üzere kuruluşlar ile Prof. Dr. English üzere uzmanlar tarafından da tasdik ediliyor.
Every Breath Counts’tan Greenslade, “Tıbbi oksijen, oksijene muhtaçlığı olan en küçük bebekten ileri derecede kronik akciğer hastalığı olan bir hastaya kadar pek çok durumda fayda sağlar” diyor:
“Covid, bize aşı ve ilacın olmadığı ülkelerde oksijenin ne kadar kıymetli olduğunu gösterdi. Birden fazla vakit, yaşayıp yaşamayacağınız kâfi oksijen alıp almadığınıza bağlı oluyor.”
Cumhuriyet
