EPAÇoğu ülkede bayanlar daha uzun yaşıyor ve Covid-19’a yakalandığında hayatta kalma bahtları daha fazla
20 Ocak 2020’de, Çin’in Wuhan kentinde gizemli bir teneffüs yolları hastalığı ortaya çıktığında, genetik bilimci Sharon Moalem, Twitter hesabından bir ileti paylaştı.
“Yeni keşfedilen Wuhan Akut Teneffüs Sendromu’na (WARS) neden erkekler daha fazla yakalanacak?” diye soruyordu Moalem.
New York’ta yaşayan ve ender genetik hastalıklar üzerine 20 yıldır araştırma yürüten 43 yaşındaki Kanadalı bilim adamının öngörüsü gerçek çıktı.
Küresel Health 50/50 bilgi tabanına nazaran, bilgilerine ulaşılan ülkelerin birçoklarında Covid-19 nedeniyle hayatını kaybeden erkeklerin sayısı bayanlardan daha fazla.
30 Kasım prestijiyle, Yemen, Bangladeş, Tayland, Malavi, Nijerya, Afganistan ve Pakistan’da ölenlerin dörtte üçünden fazlası erkek hastalar.
Why will more males succumb to the newly discovered Wuhan Acute Respiratory Syndrome (WARS)? #TheBetterHalf https://t.co/7SxE4Fozpp
— Shäron Moalem MD, PhD (@sharonmoalem) January 20, 2020
Türkiye, Sırbistan, Kırgızistan ve Hong Kong’da ise bu oran yüzde 62 civarında.
Covid-19’dan en fazla ölümlerin olduğu Hindistan ve Meksika’da bu oran yüzde 64, Brezilya’da yüzde 58, ABD’de ise yüzde 54.
Birebir kuruluşun bilgileri, bayanlar ile erkeklerin hastalığa yakalanma oranında ise rastgele bir farklılık göstermiyor.
Pekala erkekler neden Covid-19’dan daha fazla etkileniyor, bayanlar neden bu hastalığa daha iyi dayanıyor?
Bayanlar daha dirençli
Cinsiyetler ortasında hayatta kalma oranındaki farklılıklar erken yaştan itibaren kendisini gösteriyor.
Dünya çapında 100 kız çocuğuna karşı 105 erkek çocuk doğuyor, lakin kız çocuklarının hayatta kalma oranı daha yüksek.
Getty ImagesDünya genelinde daha fazla sayıda erkek bebek doğuyor, fakat erişkinliğe ulaşıldığında bayanların oranı yüzde 50’yi aşıyorYetişkinliğe erişildiğinde ise bayanlar o yaştaki nüfusun yarıdan fazlasını oluşturuyor.
Çabucak çabucak tüm ülkelerde bayanların ortalama ömrü erkeklerden 6-8 yıl daha fazla. 100 yaşına ulaşan her erkeğe karşı dört bayan bu yaşa ulaşıyor.
Covid-19’un Brezilya iktisadı ve nüfusu üzerindeki tesirlerini inceleyen nüfus bilimcisi Jose Eustaquio Diniz Alves’e nazaran, “Kadınların hayatta kalma oranı hep uzun vadede daha yüksek olmuştur. Covid-19 da bunu doğruluyor.”
Ayrıyeten hastalıklara karşı direnç bakımından da bayanların daha güçlü bir bağışıklık sistemine sahip olduğu ve erkeklere kıyasla kimi kanser cinslerine karşı daha az risk taşıdıkları biliniyor.
Bayanların kalp ve damar hastalıklarına, kimi viral enfeksiyonlara yakalanma riskinin da daha düşük olduğunu gösteren datalar de var.
2003’te farklı bir koronavirüsün yol açtığı SARS salgını sırasında Hong Kong’da ölen 299 kişinin yüzde 57’si erkekti. 1918’deki İspanyol gribi salgınından da erkekler daha fazla etkilenmişti.
Pekala bu orantısızlık neden kaynaklanıyor?
Getty ImagesBilim insanları, el yıkama üzere hijyen alışkanlıkları bakımından bayanların daha iyi olduğunu söylüyor.Dr. Maolem’in de savunduğu bir teoriye nazaran, hayatta kalma bakımından bayanlar daha güçlü.
“Kadınların Genetik Üstünlüğü Üzerine” isimli kitabında Maolem, davranış ve ömür usulü tercihlerinin oynadığı role karşın, bayanların biyolojik olarak erkeklerden daha güçlü olduğunu gösteren bilgilere yer veriyor.
Bayanlar, genel olarak daha sistemli doktora gidiyor, daha az sigara içiyor, daha sık el yıkıyor. Erkekler ise tipik olarak daha riskli davranışlar gösteriyor ve hastalıklara karşı vaktinde müdahalede bulunmuyor.
Brezilyalı nüfus bilimci Alves’e nazaran, Covid-19 bakımından bayanların hayatta kalma oranının daha yüksek olması birçok faktöre bağlı. “Ölüm oranı bakımından biyolojik faktörlerin açıklayıcılığı toplumsal faktörlerden daha az” diyor.
Bayanların salgından kurtulma bahtının daha yüksek olmasını açıklama teşebbüslerini “hemen çabucak katiyen geçerli” görse de Dr. Moalem, bu mevzuyu açıklayıcı olabilecek diğer etkenlere de bakmak gerektiğini söylüyor.
Nisan ayında New York Times gazetesine yazdığı bir makalede, “Bu açıklamalarda göz arkası edilen şey, koronavirüsün erkekler üzerindeki orantısız tesiri olağandışı değil. Hayatta kalma bakımından erkekler daha zayıf” diyordu.
Bunun nedenini ise genlerin işleyişine bağlıyor.
Alex TranDr Moalem’e nazaran, bayanların hayatta kalma maharetinin daha yüksek olmasında X kromozomu kıymetli rol oynuyorX kromozomunun gücü
İnsanların her hücresi olağanda 23 çift olmak üzere toplam 46 kromozomdan oluşuyor.
Bunların 22 çifti bayan ve erkekte birebir. 23. çiftteki farklı kromozom cinsiyeti belirliyor. Bunlar bayanlarda iki X kromozomu iken, erkeklerde X ve Y kromozomu olarak ayrışıyor.
X kromozomu Y kromozomundan yapısal olarak daha büyük ve daha karmaşık. Hücre işlevi açısından gerekli proteinleri üreten uzun genetik husus dizilimine sahip yaklaşık 1150 gen içeriyor.
Y kromozomunda ise 60-70 gen bulunuyor.
Lakin iki adet X kromozomunun olması bayanların iki kat daha fazla X ilişkili protein ürettiği manasına gelmiyor.
Getty ImagesÇekirdeği, hücre zarı ve kromozomlarıyla bir insan hücresiDişi hücrelerinde bu X kromozomlarından yalnızca birisi etkin hale geliyor. İkinci kopya ise rastgele “inaktive” edilerek etkisizleştiriliyor. Her hücre tıpkı X kromozomunu devre dışı bırakmıyor ve bu durum bayanlara avantaj sağlıyor.
Bir erkeğin X kromozomunda hastalığa yol açan bir gen varsa, bu hastalığın ortaya çıkma ihtimali daha yüksektir.
Bayanda ise tıpkı hastalığın olması halinde, sağlıklı X kopyasına sahip olan hücreler, genlerin yanlışsız halde söz edilmesini sağlayacaktır. Bayanlarda da bu hastalık ortaya çıkmakla birlikte, daha hafif geçirme olasılıkları yüksek olacaktır.
İnaktivasyon sürecinden ‘kaçış’
Son 15 yılda bilim insanları, ‘X kromozomunun inaktivasyonunun tamamlanmamış olması’ halinde söz edilebilecek bir diğer süreç hakkında da daha fazla bilgi sahibi oldu.
Getty ImagesBurada, genlerin hem etkin hem de faal olmayan X kromozomlarında söz edilmesi durumu kelam mevzusudur.
Helsinki Üniversitesi Moleküler Tıp kısmından araştırmacıların 2017’de yaptığı bir çalışmada, X inaktivasyon sürecinin tamamlanmaması olgusuna X kromozom genlerinin en az yüzde 23’ünde rastlandığı görüldü.
Bu genler hiçbir vakit faal X kromozomunda olduğu üzere tam olarak ortaya çıkmasa da, bu “kaçış” fark yaratmak için kâfi oluyor, genetik hastalığın bayanlarda daha hafif görülmesini sağlıyor.
Dr. Maolem, bu farklılıkların bayanların yalnızca daha uzun ömürlü olmasını değil, prematüre doğan kız bebeklerin ağır bakımda hayat bahtının daha fazla olmasını da açıklayıcı nitelikte olabileceğini söylüyor.
Getty ImagesVeriler, ağır bakımdaki kız bebeklerin hayatta kalma bahtının daha yüksek olduğunu gösteriyorÖteki faktörler
Öbür çalışmalar, kız bebeklerin akciğerleri daha erkenden olgunlaştığı için yenidoğan ağır bakım ünitelerinde hayatta kalma oranlarının daha yüksek olduğunu gösterdi. Böylelikle, yenidoğan periyodundaki esas vefat nedenlerinden biri olan teneffüs problemlerinin ortaya çıkmasından korunuyorlar.
Lakin bayan ve erkekler ortasındaki farklılıkların açıklanmasına yardımcı olabilecek diğer faktörler, örneğin hormonlar da var .
Yüksek düzeydeki erkeklik hormonu testesteron, riskli davranışlar ve grip aşısı olduktan sonra bağışıklık sisteminin daha zayıf bir reaksiyon vermesiyle ilişkilendirildi.
Kadınlık hormonu östrojenin ise, anti-inflamatuvar özellikleri var ve bağışıklık sisteminin gösterdiği yansıları güçlendiriyor.
Uzmanlar tıpkı vakitte, anjiotensin-dönüştürücü enzim 2, ya da ACE2’yi araştırıyor. Bu enzim, koronavirüse bir giriş bedene giriş noktası sağılyor ve X kromozomunda yer alıyor.
Bayanlarda X kromozomundan iki kopya olduğu ve bu sayede X temaslı hastalıklardan daha az etkilendiklerinden, birtakım uzmanlar bayanların Covid-19’dan daha az etkilenmelerinin bir açıklamasının bu olabileceğini söylüyor.
Cinsiyet bir risk faktörü mü?
Getty ImagesBilim insanları, Covid-19’da cinsiyetin risk faktörü olup olmadığının belirlenmesi için daha kapsamlı araştırmalar yapılması gerektiğini söylüyorBirinci ortaya çıkışından bu yana, Covid-19’un bir teneffüs yolları hastalığından çok daha fazlası olduğu görüldü.
Kardiyovasküler sistemi, böbrekleri ve hatta koku ve tat alma hislerini etkileyebiliyor. Tüm bunları açıklayabilecek bir faktör hala bulunamadı.
Uzmanlar, cinsiyetin Covid-19’da bir risk faktörü olup olmadığının belirlenebilmesi için geniş kapsamlı bir çalışma yapılması gerektiğini söylüyorlar.
Bunun için, hastalığı orta ve ağır şiddette geçiren çok sayıda insanın gen dizilimlerinin incelenmesi ve hangi genetik farklılıkların rol oynadığnıın belirlenmesi gerek.
Bu yapılsa bile, yaş, mevcut hastalıklar, davranışlar ve sosyoekonomik şartlar, bilhassa de yoksulluk üzere genetik olmayan faktörlerin de hesaba katılması lazım.
Cumhuriyet
