AB, Çin'le ilişkilerinde 'Sinatra Doktrini'nde kararlı mı?

Avrupa Birliği ile Çin ortasında, 14 Eylül’de, Zoom üzerinden yapılan tepe kayda kıymet bir sonuç yaratmadı, milletlerarası medyanın ilgisini gereğince çekmedi.

Halbuki AB ve Çin bağları, bir “Soğuk Savaş” mümkünlüğü ile birlikte şekillenmekte olan iki kutuplu dünyanın istikrarları, gelişme potansiyelleri ve taşıdığı riskler açısından büyük ehemmiyete sahipti.

ABD-ÇİN AYRIŞIYOR

Trump 2016 başkanlık seçim kampanyasında Çin’e karşı ticari tedbirler alarak ABD iktisadını, istihdamı müdafaaya özel vurgu yapıyordu. Trump Çin’le bir “1. Aşama” Ticaret Mutabakatı gerçekleştirmeyi başardı lakin ABD’nin Çin ile ticaret açığı azalmadı, 2016 yılında 347 milyar dolar, 2019 yılında 345 milyar dolar seviyesinde kaldı.

Trump, 2020 başkanlık seçimleri kampanyasında yeniden Çin’i, üstelik çok daha sert biçimde eleştirerek Covid-19 salgınından, tedarik zincirlerinin kırılmasından sorumlu tutuyor, Hong Kong’un statüsü, Uygur Türklerine yapılan baskı üzere alanlarda eleştirerek gündemde tutuyor, dahası ABD iktisadının Çin iktisadıyla ticaret, finans ve teknoloji alanlarında bağlarını kopartmaktan, artık “Çin’e bağımlı olmaya son vermekten” kelam ediyor.

Trump, “Emek Günü” (Labour Day) Beyaz Saray verandasına yaptığı konuşmada “Çin ile ticaret yapmazsak milyarlarca dolar kaybetmeyiz… Buna ‘ayrışma’ diyorlar. Düşünmeye başlıyorsunuz: Bizim paramızı alıyorlar uçaklar, gemileri füzeler yapmaya harcıyorlar” diyordu. Trump’ın, Çin’de üretim yapan ya da yaptıran (out-sourcing) ABD şirketlerini devlet ihalelerine almamakla tehdit etmesine bakarak, “ayrışma” niyetinin sırf ticaret alanını değil sanayi ve teknoloji alanlarını da kapsadığını düşünebiliriz.

“Ayrışma” dileği Çin idaresinde de yankılanıyor. Trump Çin şirketi ByteDance’a, toplumsal medya uygulaması Tik-Tok’u Microsoft’a satması için baskı yapıyordu. Financial Times’dan Rana Foroohar’in aktardığına nazaran, Çin idaresi “denetimli ihracat kategorisini” algoritmaları kapsayacak biçimde genişleterek bir anda Tik-Tok’un temel varlığını değersizleştirdi. Foroohar, “Çin Trump’a kendi silahıyla karşılık verdi” diyor.

Çin’in, bu adımı salt bir misilleme olmaktan öte kapsamlı bir projenin kesimi. “Çin Malı 2023” isimli proje ülkenin besin ve güç alanlarında dışa bağımlılığını azaltmayı, iç tüketimi güçlendirmeyi, Çin’i teknoloji ve sanayi üretimi alanlarında dünya önderi yapmayı hedefliyor. Bu projenin bir modülü olarak Çin devleti, New York Times’dan Chris Buckley’in aktardığı üzere, içe, ulusal iktisada dönüyor, bu emelle bir sanayi ve teknolojik gelişme planını uygulamaya koyuyor. Çin “içe dönerken” ABD iktisadıyla, ticari, finansal ve teknolojik bağlarını, kopartmasa bile besbelli biçimde azaltmayı amaçlıyor.

Bu “ayrışma” sürecinin iki tarafına birden bakınca, ABD’nin milletlerarası şirketlerinin on yıllardır inşa ettiği tedarik zincirlerini artık Çin’den alıp “eve geri getirerek” yine inşa etmek globalleşmeyi geri çevirmek üzere güç bir işle uğraştığını görüyoruz.

Buna karşılık Çin “Tek nesil, Tek Yol” projesinde ulaşım sınırları, ticaret ve yatarım alanlarıyla yeni bir globalleşme inşa ediyor; teknolojik gelişme için stratejik ehemmiyete sahip gerekli değeri mineralleri çıkarma ve sürece piyasalarındaki egemenliğine dayanarak, teknolojik gelişme ve sanayi alanlarında atılım yapmakta olduğu görülüyor.

Hala ABD teknolojik gelişmişlik açısından Çin’den ileri fakat Foroohar özgür piyasa modeliyle, sanayi planlamasına dayalı bir gelişme modelini karşı koyunca, teknoloji alanında kimin daha süratli gelişeceğini söylemenin zorlaştığına işaret ediyor ve ekliyor:

“Sorun şu ki, özgür piyasa modeli kriz ortamında o kadar tesirli olmuyor”.

AVRUPA BİRLİĞİ’NİN HALI DEĞERLI

Bu sırada Çin’in Covid-19 krizinin ekonomik tesirlerini sınırlamaya, ihracatını ve dış ticaret fazlasını arttırmaya devam etmesi, Batı’da bilhassa de ABD dış siyaset etraflarında tasa yaratıyor. Çin’in açıklanan savunma harcamalarının 2002 yılında 20 milyar dolar dizeyinden bu yıl resmi bilgilerle 178 milyar dolara, Stockholm Barış Araştırmaları Enstitüsünün (SIPRI) varsayımlarına göreyse 261 milyar dolara tırmanması, elhasıl 18 yılda yüzde 1.200 artmış olması da bu tasaları güçlendiriyor.

Bu durum iki ülke ortasındaki ticari, teknolojik rekabetin yanı sıra askeri rekabetin de artmakta, bir “Yeni Soğuk Savaş” ikliminin şekillenmekte olduğunu düşündürüyor.

Birinci Soğuk Savaş’ın ABD hegemonyası ve güçlü ideolojik rekabet ortamında Avrupa’nın yeri ve fonksiyonu çok barizdi. Bugün, ABD hegemonyası son derecede zayıflamış durumda, Trump idaresi Avrupa’nın Almanya ve Fransa üzere önder ülkeleriyle münasebetleri güçlendirmek yerine ticari rekabeti kışkırtıyor, Avrupa’da Birlik zıddı sağ popülist akımları destekliyor.

Bu sefer ABD – Çin müsabakasının ideolojik bir boyutu olduğunu söylemek de çok güç.

Öteki taraftan bugün, memleketler arası alanda özgün ekonomik ve siyasi çıkarları, kendi içinde üyeleri ortasında, liderlik, yönetişim açısından kısmen şekillenmiş hegemonya bağları olan bir Avrupa Birliği bloku var.

Covid-19 krizine reaksiyon olarak bu blokun başkan ülkelerinin eliyle uygulamaya konan yaklaşık 1,8 trilyon euro büyüklüğündeki “Covid-19 toparlanma fonu”, blokun üyeleri ortasındaki dayanışmayı ve mali siyasi birliği bir adım daha ileri götürmüşe benziyor.

Bu blokun ABD ve Çin müsabakasında alacağı tavır memleketler arası ilgilerin geleceğini, dünyanın jeopolitik istikrarlarını belirleyecek.

“SİNATRA DOKTRİNİ”

Lakin bu sefer Avrupa’nın bu Soğuk Savaş’a katılması ve ABD’nin yanında olması garanti değil.

Bir taraftan, ABD’nin Trump idaresi Avrupa’nın başkan ülkelerine daima ekonomik ve siyasi baskı yapıyor, AB’nin ehemmiyet verdiği iklim krizi, silahsızlanma, İran’ın nükleer silahlar yapmasını engellenmeyi amaçlayan muahede üzere memleketler arası mutabakatlardan tek taraflı olarak çıkıyor. Bir seferinde Merkel hükümetini “düşman” olarak tanımlayan Trump idaresinin, AB’yi yanına kazanmak için özel bir gayret içinde olduğu da söylenemez.

Başka taraftan genel olarak AB üyesi ülkelerin, özel olarak bu bloğun önde gelen ülkelerinin, örneğin de facto önder pozisyonundaki Almanya’nın Çin ile, hele ekonomik kriz ortamında, vaz geçmesi hiç de kolay olmayan güçlü ekonomik bağları var. Almanya’nın 2019’da Çin’e yaptığı ihracat 119 milyar doları buluyor. Volkswagen, Siemens, BASF üzere Alman şirketlerinin Çin piyasasında derin yatırım, üretim paydaşlık münasebetleri var.

Avrupa Kurulu Lider Yardımcısı ve AB Dış İşleri ve Güvenlik Siyaseti Yüksek Temsilcisi Josep Borrell Fontelles, Almanya’nın toplam ihracatının yaklaşık yüzde 2,8’ini Volkswagen’in gerçekleştirdiğine, tüm satışlarının yüzde 40’ının Çin’e gittiğine dikkat çekiyor.

Fontelles Almanya’nın toplan ihracatının yüzde 60’ının AB unsurlarına yönelik olmasına rağmen Asya ve Çin piyasalarının son derecede değerli olduğunu vurguluyor. Bu ehemmiyetin tartısından ötürü da The Spectator mecmuası tepeyi yorumlayan bir yazıda, “Almanya Çin’den çok korkuyor” diyordu.

Çin AB için ekonomik bağlamda kıymetli ancak, AB de Çin için ABD’yi dengeleme bağlamında büyük bir kıymete sahip.

AB VE ÇİN’İN TAKVIYESI

Öteki taraftan AB’nin, memleketler arası rekabet kurallarının saptanması, global ısınmaya karşı mutabakatların korunması üzere alanlarda, global çapta Co2 emisyonun çabucak hemen yarısını gerçekleştiren Çin’in dayanağına ihtiyacı var.

AB, 14 Eylül’de yapılan Zoom üzerinden yapılan AB-Çin doruğuna Angela Merkel, AB Komitesi Lideri Ursula vander Leyen ve AB Kurulu Lideri Charles Michel ile işte bu şartlarda girdi.

Ursula vander Leyen, “Daha yapılacak çok şey var, temel olarak Çin’in bizi ikna etmesi gerekiyor” derken Charles Michel, “Avrupa Birliği’nin bir oyun sahnesi değil, oyuncu olması gerektiğini” vurguluyordu.

Le Monde’da bir yoruma nazaran, “Avrupa ekonomik olarak silahlanmalı”, “stratejik endüstrilerini, ekonomik bağımsızlığını korumalıydı”.

Almanya’nın kıymetli Finans gazetesi, Handelsblatt’ın bir yorumuna nazaran “yakınlaşma ile değişim” formülü Çin kelam konusu olduğunda işlemiyordu.

Birbirine yakınlaşanlar “çoktan birer rakip pozisyonuna gelmişlerdi” ve bu durum “Çin’in dünya iktisadı içinde artan tartısından, dahası artan ekonomik siyasi gücünden kaynaklanıyordu.”… “Artık Avrupa’nın da ABD üzere, yabancı yatımları stratejik açıdan denetleyen bir komiteye (CFIUS) ihtiyacı vardı.

Sonuç olarak denebilir ki Avrupa Birliği ile Çin ortasında 14 Eylül’de gerçekleşen Ticaret ve Yatım Mutabakatı doruğundan kayda paha bir sonuç çıkmadı. Fakat, AB’nin memleketler arası münasebetler alanında Çin’den çok ABD’ye yakın olmasına rağmen, “Ben kendi yolumdan gideceğim” (I’ll do it my way) diyen “Sinatra Doktrini’ni” benimsemeye kararlı oldu görüldü.

Dünya jeopolitiği yeni bir “Soğuk Savaş” ortamına girerse AB’nin dengeleyici ve sonuç belirleyici olma talihi, iki kutup karşısında bağımsızlığını koruyabildiği sürece, kendi ekonomik ve siyasi birliğini güçlendirebildiği oranda giderek artabilecek.

Cumhuriyet