Osmanlı topraklarında alanda yapılan en eski halk müziği kayıtlarını yapan Hubert Pernot ve Felix von Luschan’ın mevzuyla ilgili çalışmaları birinci defa tüm ayrıntılarıyla Türkçe literatüre girdi. Pernot’nun 1898-99’da Sakız Adası’nda Yunan lisanı araştırmaları kapsamında Rum köylülerden kaydettiği ezgilerin Bâbı Âli’den Fransız bestekar Ravel’e uzanan kıssası çok değişik. Luschan’ın arkeoloji araştırmaları için gittiği Zincirli’de Ermeni delikanlı Avedis’ten kaydettiği Türkçe halk müziklerinde tanıdık ezgilere, bilhassa İstanbul Türküsü olarak bildiğimiz Üsküdar’a Sarfiyat İken’e rastlamak şaşırtan. Edison fonografıyla taşrada yapılan bu kayıtlarla periyodun müzik üretimi, ses arşivleri ve bilim-sanat ortamlarına dair her şey didik didik araştırılmış. “Fonograf Alanda-Erken Periyot Mukayeseli Müzikoloji Çalışmaları ve Türkiye” başlıklı çalışma, bu güçlü içerikle ulusal ve milletlerarası literatürde pek çok açıdan birinci olma özelliğine sahip.
Berlin, Fransa, Yunanistan ve Türkiye’yi içeren bölgedeki çalışmaları Türk okuyucusuyla buluşturanlar ise Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi (MSGSÜ) İstanbul Devlet Konservatuvarı Müzikoloji Bölümü’nden bir grup. Bu gruptan araştırma vazifelisi Nihan Tahtaişleyen sorularımızı yanıtladı:
‘DEVAMI GELECEK’
Pandemi devrinde bu türlü geniş kapsamlı bir çalışma nasıl yapıldı?
LİSANI SADE…
Kitabın başlığı akademik olduğu için uzman olmayan okuru korkutuyor fakat lisanı sade ve sunulan evraklar çok etkileyici. Okur bu kitapta ne bulacak?
Evet, akademik bir çalışma ancak korkutucu değil. Biz daha çok 20. yüzyılda Avrupa’da ses arşivlerindeki bilim ve sanat iştiraklerini, Türkiye’nin bu iştirakteki yerini gösteren bir fotoğraf çektik. Bu fotoğrafta her okuyucu, kendine nazaran bir ayrıntı görecek ve istediği çerçevede bu bilgileri kullanabilecek. Lisanı de sade. Müzikolog olmayanların da müzikle bağlantısını öteki bir boyuta taşıyabileceğimize inanıyorum. Türkiye’de birinci sefer yayımlanan eski halk müziği notalarını gören müzisyen dostlarım, iyi birer tarih okuyucusu olan arkadaşlarım hatta sosyolog, arkeolog ve arşiv çalışan sanatkarlardan da olumlu dönüşler aldık. Arşiv kayıtları, notalar, fotoğraflar, Osmanlıca, Fransızca, Almanca birinci elden dokümanlar, kitapta çok gereç var… Okuması güç olmasa da okuyucuyu bilgi bombardımanına tuttuğumuz için ortada soluklanmak gerekebilir.
Osmanlı topraklarındaki halk müziği kayıtlarını neden Türkiye’deki arşivlerde değil de yabancı arşivlerden buluyoruz?
Ne yazık ki Türkiye’de koleksiyonuna kolay kolay ulaşabileceğimiz kurumsal bir ses arşivi yok. İlgili kurumlar Avrupa’daki üzere kâfi devlet takviyesine sahip değil ya da isteksiz ve içe kapalılar. Bu gerece erişmek istediğinizde teşebbüsünüz olumsuz sonuçlanıyor. Tekrar de ticari şirketler, şahıslar üzerinden hareket ederek kimi arşiv kayıtlarını yayımlayabiliyor. Bu bahse dikkat çekmek için Berlin, Viyana ve Paris’teki ses arşivleriyle ilgili ayrıntılı bilgi aktardık kitapta. Avrupa, ses arşivlerini tarihi insanlık hazinesi olarak görüyor. Türkiye’de de bu şuuru ön planda tutmak gerek.
Başka taraftan Türkiye’de uzun yıllar öteki lisanlardaki halk müzikleri kayıtları göz arkası edildi. Rumca, Ermenice, Kürtçe, Süryanice üzere bu toprakların zenginliğini gösteren ezgilere dair kayıtlar daima yabancılar tarafından yapıldı, Avrupa ve Amerika’daki arşivlere taşındı. Farklı lisanlarda olsa da halk ezgileri bu topraklarda yaşayan kültürlerin buluştuğu ortak bir hissede. Bu sebeple Sakız Adası’nda Pernot’nun yaptığı Rumca kayıtlar ve Luschan’ın Zincirli’de yaptığı Türkçe ve Kürtçe kayıtları tarihimize işlemek kıymetliydi. “Üsküdar’a Sarfiyat İken’in geniş bir coğrafyadaki sirkülasyonunu görmek şaşırtan, onu 12 yaşındaki Avedis’ten dinlemek keyif verici birebir vakitte…
‘GERİ DÖNÜŞLER ÖVGÜ DOLU’
Nasıl geri dönüşler aldınız?
Bizim alanımızda çalışmalarıyla literatüre katkı sağlayan hoca ve meslektaşlarımızın hepsinden gerek yazılı gerek kelamlı olarak övgü dolu geri dönüşler aldık. Berlin Fonogram Arşivi’nin idaresi, Almanya ve Amerika’da arşiv çalışan birtakım müzikologlar yayının akabinde yeni tekliflerle geldi, kitabı Türkçe de olsa kurumsal ve şahsî arşivlerine aldılar. Türkiye’nin önde gelen üniversite ve kütüphaneleri de kitabı çabucak edindi. Pahalı klasik kemençe üstadı Derya Türkân en çok heyecanlanan müzisyenlerden oldu. Beni en çok şaşırtan ise hususa uzak olduğunu düşündüğüm caz müzisyenleri dostlarım Davet Sertel ve Eylül Biçer’in ilgisi oldu. Bilhassa kitabın içinde yer alan ve birinci kere yayımlanan notaların, tarihin derinliklerindeki sesleri bugüne taşıyor oluşu icracıları oldukça heyecanlandırıyor. İsteyenler kitabı bercesteyayinevi.org adresinden online edinebilir. Çok yakında bu kitaptaki ayrıntılardan ayrıca sesli ve yazılı kaynakları müzikseverlere ve akademi topluluğuna sunacağımızı da eklemek isterim.
Cumhuriyet
