NASA’nın yeni aracı Mars’ta yaşam izini nasıl arayacak?

Amerikan Uzay ve Havacılık Dairesi NASA’nın bugün Atlas V roketi ile Mars’a yollayacağı Perseverance (Sebat) isimli robot, kurumuş bir krater gölünü inceleyerek, kızıl gezegende geçmişte hayat olup olmadığını belirlemeye çalışacak. Lakin Mars’ta bir vakitler hakikaten canlı organizmalar var olduysa, bilim insanları bunu nasıl anlayacak? Projenin bilim danışmanlarından yardımcısı Dr Ken Williford’la konuştuk.

Mars bugün canlıların yaşayabileceği bir gezegen değil. Çok soğuk olması nedeniyle yüzeydeki sular sıvı olarak kalamıyor ve atmosferin ince olması yüzünden gezegen yüzeyine ulaşan yüksek radyasyon muhtemelen canlı organizmaların gelişimini engelliyor.

Ama Mars daima bu türlü değildi. Bundan en az 3,5 milyon yıl evvel yüzeyde akarsular vardı. Bunların ve krater ağızlarında oluşturdukları göllerin izi bugün bile görülebiliyor. O periyot karbondioksitli atmosferin daha kalın olması ziyanlı radyasyonun gezegen yüzeyine tesirini de azaltıyordu.

Su, biyolojinin yani canlıların varlığının en temel ortak özelliklerinden. Hasebiyle Mars’da bir vakitler hayat olması ihtimali var.

1970’lerde Viking misyonları, Mars’dan alınan toprak örneklerinde mikrop gibisi canlıların izleri aranmış ancak net sonuçlar elde edilememişti.

2000’lerin başlarında NASA’nın Mars Keşif Araçları’na suyun izini sürme vazifesi verildi. Opportunity (Fırsat) ve Spirit (Şevk) isimli araçlar gezegen yüzeyinde geçmişte su bulunduğuna ait çok ölçüde jeolojik delil buldular.

2012 yılında gezegen yüzeyine inen Curiosity (Merak), indiği Gale Krateri’ni bir vakitler dolduran gölün canlı organizmaların gelişmesine uygun olabileceğini ortaya çıkardı. Curiosity ayrıyeten canlı organizmaların yapı taşları olan karbon içeren organik moleküller de buldu.

Artık Perseverance aracı, yeniden emsal bir alanda, hayat izlerini tespit etmek üzere tasarlanan aletler kullanarak incelemeler yapacak.

NASA’nın California, Pasadena’daki Jet Yakıtı Laborautarı’nda konuştuğumuz misyonun danışmanlarından Ken Williford, “Viking’den sonra direkt canlı izinin arandığı birinci sefer bu olacak” diyor.

“Viking hala varolan ömür formlarını, yani Mars’ta hala varolabilecek canlıları arıyordu. Buna karşılık NASA’nın şimdiki yaklaşımı, daha evvel yaşamış canlıların izini bulmaya yönelik, zira gezegenin çok eski tarihine dair elimizdeki bilgiler, Mars’ın birinci birkaç milyar yılında yaşama çok daha elverişli olduğuna işaret ediyor:”

Perseverance, bu incelemeleri, yörüngeden bakıldığında geçmiş su izi Gale Krateri’ne nazaran daha da besbelli olan Jezero Krateri’nde yapacak.

Gezici robot, Mars kayalarını delerek içinden tebeşir büyüklüğünde örnekler alacak. Bunlar yalıtılarak paketlenmiş olarak, gezegen yüzeyine bırakılan kutularda toplanacak.

Daha ileri bir tarihte gönderilecek olan bir öbür robot da bu kutulardaki örnekleri toplayarak, tahlilinin yapılması için Dünya’ya getirecek.

Birleşik Arap Emirlikleri’nin Mars’a gidecek uydusu muvaffakiyetle fırlatıldı
2019 yılının en hoş uzay fotoğrafları

Bütün bu çalışmalar NASA ile Avrupa Uzay Kurumu ESA’nın Mars Örnek Toplama misyonu ismiyle yaptığı işbirliği çerçevesinde gerçekleştiriliyor.

Ama Perseverance, Mars’da bunun dışında bir çok bilimsel çalışma daha yapacak.

Jezero Krateri Mars üzerindeki en bariz ve en iyi koruma olmuş delta örneği. Yani akar suların göle döküldüğü yerlere bıraktığı kaya, kum ve mümkün organik karbon örneklerinin oluşturduğu kat kat jeolojik yapı net bir halde görülebiliyor.

Williford “Batıdan yanlışsız gelen bir ırmak kraterin kenarına kadar yanaşıyor, sonra krater gölünün çabucak içinde ırmak ağzında kusursuz bir delta oluşturuyor. Perseverance’ı bu deltanın çabucak önüne indirip orada inceleme yapmayı planlıyoruz” diyor.

İncelenecek deltada ırmağın kuzey batıdaki kayalardan kopardığı alüvyonlar var.

Dr Williford, “Bu kumlu tortunun birbirine kaynaşma biçimi çok enteresan. Deltanın oluşması sırasında suyun, getirdiği alüvyonla etkileşiminin tarihini de kayda geçirmiş oluyor. Bu kum taneleri ortasında yaşamış olabilecek her türlü canlının potansiyel ömür alanlarını oluşturuyor. Irmağın üst kısımlarında var olmuş olabilecek her türlü organik hususun buraya da taşınmış olması lazım” diyor.

Mars’ın yüzeyindeki çamur ‘lav üzere hareket ediyor’
17 yaşındaki lise öğrencisi, NASA’daki stajının üçüncü gününde gezegen keşfetti

Jerezo Krateri uzun bir müddettir bilim insanlarının dikkatini çeken bir bölgede, uzaydan ölçüldüğü kadarıyla Mars’ta en fazla olivin (magnezyum ve demir silikatı) ve karbonat sinyalleri alınan, dev göktaşı çöküntüsü Isidis’in batı ucunda yer alıyor.

Dr Williford karbonatlı minerallerin hayat izi bakımından ehemmiyetine dikkat çekerek, bu minerallerin zenginliğinin, incelemenin bu bölgede yapılmasının kıymetli sebeplerinden biri olduğuna dikkat çekiyor.

Kraterin batı ucundaki deltadaki karbonatlı tortular, tekrar NASA misyonunun bilim danışmanlarından Western Washington Universitesi’nden Dr Melissa Rice ve çalışma arkadaşları tarafından tespit edildi. Rice, bu “marjinal karbonatların” sabunlu su boşaltıldığında banyo küvetine yapışmış olarak kalan sabun köpüğü kalıntılarına benzediğini anlatıyor.

Karbonatlar susuz ortamda, canlı hayat izlerini kristalleri içinde koruma edebilme özelliğine sahip. Bu biçimde milyarlarca yıl sonraya kalabilen biri de stromatolitler.

Bunlar, milimetrelerle ölçülen bakteri ve başka tortuların oluşturduğu çok sayıda katman, vakitle daha büyük ve kubbemsi yapılara dönüştüğünde oluşabiliyor. Dünyada da bunun örneklerine suyun ve güneşin bol bulunduğu kıyılarda rastlanabiliyor.

Milyarlarca yıl evvel Mars üzerindeki Jezero Krateri de işte tam olarak bu halde stromatolitlerin oluşabileceği -ve bugüne izlerinin kalabileceği- bir ortamdı.

Perseverance bu karbonatı bol kalıntıları inceleyecek ve buralarda geçmişte stromatolitler oluşup oluşmadığını belirleyecek.

Sherloc ismi verilen bir aygıt yardımıyla değişik taş ve kayaların yakın plan fotoğrafları alınabilecek ve organik unsurlar de dahil mevcut minerallerin ayrıntılı bir haritası çıkarılabilecek. Pixl ismi verilen bir diğer cihat ise bilim beşerlerine birebir bölgenin detaylı bir elementsel ya da kimyasal kompozisyonunu verecek.

Bu data setini toplayan bilim insanları, biyolojik olarak kıymetli elementler, mineraller ve organik unsurlar de dahil moleküllerin ağırlaştığı kısımlara odaklanacak. Dr Ken Williford bu yoğunluk bilhassa de aşikâr bir form içinde ağırlaşıyorsa bunun bir canlı formuna işaret edebileceğine dikkat çekiyor.

Burada bir çok farklı yolla ispat toplamak çok büyük ehemmiyet taşıyor. Sırf manzaralı ispatlar bilim insanlarını Mars’da hayat olduğuna ikna etmeye kâfi değil. Çok büyük bir sürpiz olmazsa, bu son misyonda, kayalardan alınan örnekler Dünya’ya gelip tahlil edilene kadar elde edilen bulguların lakin beklenen canlı organizma izleri olarak tanımlanması bekleniyor.

Dr Williford, “Şekiller, tahminen bir katmandan bir katmana farklılaşan kimyasal ağırlaşmalar, yahut aşikâr katmanlarda organik unsurların çokluğu üzere canlı organizma izleri… Umduğumuz en büyük keşifler bunlar” diyor.

Lakin Mars sırlarını çok da kolay vermiyor. “2019 yılında Mars misyonundan bilim insanları 3,48 milyar yıl evvel oluşmuş stromatolit fosil örneklerini incelemek üzere Avustralya’nın Pilbara bölgesine gittiler.

Dr Williford Mars’ta stromatolit örneklerini bulmanın Pilbara’dan çok daha güç olacağını zira Pilbara’daki oluşumlarla ilgili bilgilerin jeologların yıllarca sürdürdüğü çalışmalara dayandığını söylüyor. Halbuki Mars’ta çalışma daha yeni başlıyor.

Lakin Perseverance stromatolitlere benzeri şeyler bulamazsa ne olacak?

Dünyada fosilleşmiş mikropları tek tek hücrelerine kadar tespit edebiliyoruz. Ama bunları görebilmek için bilim insanları kayalardan kesitler alıyor onu kağıt inceliğine getiriyor ve mercek altında inceliyor. Perseverance ya da öbür bir robotun bunu yapması mümkün değil. Ancak yapması gerekmeyebilir.

Dr Williford “Bir mikrobun tek başına bulunması çok enderdir. Bunlar varlarsa, topluluklar halinde yaparlar, birbirine tutundukları yapılar oluştururlar ki bunlar robot tarafından görülebilir.

Krater yüzeyini inceledikten sonra bilim insanları robotun kraterin kıyılarına odaklanmasını ve kayalardan örnekleri almasını hedefliyor. Bunların dünyada incelenmesi ile krater gölünün yaşı, ne vakit nasıl bir tesirle oluştuğu da anlaşılabilir.

Ancak kraterin kıyılarının değişik olmasının bir öteki sebebi daha var. Büyük bir uzay cismi içinde su olan kayalara çarptığında büyük bir güç açığa çıkar ve ısınan suların kayaların içinde dolaşmasını sağlayabilir. Sıcak su kayalardaki birtakım minerallerin de erimesiyle hayat için gerekli ortamı sağlayabilir.

Perseverance’ın bu misyon sırasında kraterin kuzey doğusundaki Syrtis bölgesine gitmesi de ana misyonlar ortasında olmasa da hedefleniyor.

Syrtis, Jezero’dan da eski bir bölge ve kraterdekinden farklı bir formda oluşmuş karbonatlı minerallerin bulunabilmesi ihtimali var.

Nihayet, şayet misyonun sonunda geçmişte Mars’da hayat olduğuna dair işaretler bulunamasa da incelemeler sona ermeyecek. Dünyaya geri getirilecek kaya örnekleri üzerindeki incelemeler bu bakımdan çok değerli olacak.

Ancak misyon yeni sorular ortaya atabileceği üzere yeni karşılıklar da sağlayabilir. O denli ki küçük, çalışkan Perseverance robotu bize bildiğimiz her şeyi sarsıcı, komşumuz Mars’ı çok daha iyi anlayabilmemizin yolunu açan yeni ipuçları sağlayabilir, yeni bir sayfa açabilir.

Cumhuriyet