Doğduğunda ve öldüğünde aylardan Ekimdi.
25 ekim 1904 tarihinde, Kudüs’te “pederinin orada mutasavvıf” olduğu devirde dünyaya gelmiş. 7 Ekim 1985’te çok sevdiği İstanbul’da vefat etti.
1933’ten beri 29 Ekim’de bütün Türkiye onun Onuncu Yıl Marşı ile çınlar: “Çıktık açık alınla her yılda her savaştan.”
Onunla yaptığım birinci söyleşi TRT-2 Televizyonu’nda yayımlandı. Bu konuşmanın meyvesi 1997’de YKY tarafından basılan “Cemal Reşit Rey, Müzikten İbaret Bir Dünyada Gezintiler” başlıklı kitabım olacaktı.
Beşiktaş’taki Serencebey Yokuşunu çıkıyorum, Yasemin Apartmanı 1 numaralı dairenin kapısını çalıyorum. Beni son derece nazik bir eski İstanbul beyefendisi karşılıyor: “Oooo, safalar getirdiniz, buyurunuz lütfen” diyor.
FİKİR BABASI…
O, çağdaş müziğimizin ve Türk Beşleri’nin öncüsü, Darülelhan (konservatuvar) da Batı müziği derslerinin ve birinci çoksesli koronun kurucusu, kaç virtüözümüzün hocası, İstanbul’daki birinci trionun, birinci kuvartetin üyesi, İstanbul Belediyesi Senfoni Orkestrası’nın kurucu şefi, uzun mühlet radyolarımızdaki Piyano Dünyasında Gezintiler programlarının canlı kahramanı, Tahlil Müzikal derslerinin unutulmaz aktörü. Enstantaneler, Çağrılış, Fatih üzere birçok tasviri yapıtın ve Çelebi Operası’nın bestekarı; Bir İstanbul Türküsü Üstüne Çeşitlemeler’de Kâtibim türküsüne yeni bir sentez getirmiş, Piyano Prelüdleri’nde Serencebey Yokuşu’ndaki yoğurtçunun davetini yansıtmış, Anıdan İbaret Bir Kentte Gezintiler’de mezarlığı, surları ve sarnıçlarıyla mistik Istanbul hasretini lisana getirmiş. Avrupa’da şef ve piyanist olarak ünlenmiş, kaç bestecilik ve icracılık ödülünün sahibi olmuş. İstanbul’da Filarmoni Derneği’nin fikir babası, tertipli haftalık konserlerin yaratıcısı, o bir “müzisyen komple”. Yirminci yüzyıl başında vaktin bir modası da eksiksiz müzisyen olmak. Cemal Reşit’in yetiştiği yıllarda Paris ve Cenevre’de etrafındaki her ünlü müzikçi kesinlikle kompozisyon yapıyor, orkestra yönetmeye soyunuyor, çalgısının virtüözü oluyor ve öğrenci yetiştiriyor.
MÜEZZİN YANLIŞ MAKAMDA EZAN OKUYAMAZ
Batı kültürüne sahip olduğu kadar İslam kültürüyle de yetiştirilmiş. Konuşmamızın ortasında öğle ezanı başlayınca kelamı kesti ve “Yine yanlış makamda okuyor. Müezzinimizle yarın gidip konuşmalıyım” diye sonlandı. Ben ona eskileri anlattırmaya çalışıyorum, eskilerle o kadar memnun oluyor ki! Bir yandan da sessizce kayıt yapıyoruz. Apartmanın o küçücük giriş dairesindeyiz ancak o, manen eski çağlardaki görkemli günlerin içinde, eski kimliğine bürünmüş. Bütün vefat etmiş sevdiklerini rahmetle yâd ederek anlatıyor da anlatıyor. Kuyruklu Beckstein piyanosu, cilt cilt el yazması notaları, tahminen de iki yüz yıllık sedef kakma salon kadrosu, kocaman bir duvar aynası, piyanosunun üstündeki o aile büyüklerinin ve onu yetiştiren hocaların fotoğraflarıyla daima öbür bir vakitte, onların dünyasında yaşıyor.
Osmanlı’nın son günlerini, Osmanlı’dan Cumhuriyete geçişi, genç Cumhuriyet’in coşkusunu, Avrupa’nın savaş buhranını ve bütün bu çalkantının ortasında Cenevre’de ve Paris’te ünlü hocalardan eğitim almış, yalnız müzik için yaşayan bir Cemal Reşit Rey’i tanıyoruz. Onu keşfettikçe çağı yakalayan bir medya öncüsü olduğunu düşünüyorum. Örneğin Ondes Martenot üzere 1930’ların başında icat edilmiş bir çalgıyı o sıralarda Honegger ve Messiaen üzere iki bestekar orkestrasına alıyor. Bir de Cemal Reşit Rey! Ondes Martenot ve yaylı çalgılar için “Poeme” isimli bir oda müziği besteliyor. İzlenimcilik akımını, mahallî müziklerden yola çıkan Ulusçuluk akımını yakalıyor ve uyguluyor. Operet yazmak 1930’ların Avrupai bir modası. Broadway’in Avrupa’ya yansıdığı yıllar. Tıpkı Ira ve George Gersh-win üzere Cemal Reşit de ağabeyi Ekrem Reşit ile peş peşe operetler yazıyor. Birtakım operetlerin kelamları Nâzım Hikmet’e ilişkin: Lüküs Hayat, Üç Saat, Meczup Dolu.
RENGÂRENK YAPITLARI…
Şef olarak orkestra provalarında yorumcuların hayal gücünü yönlendiriyor. Leonora uvertüründe yaylı çalgıları uyarıyor: “Dikkat! Zindandan ışığa yanlışsız çıkıyorsunuz. Evvel karanlıktasınız, yavaşça aydınlığı görüyorsunuz.”
Evet, ülkemizden bir Cemal Reşit Rey geçti. Keşke yapıtlarındaki miras meseleleri ortadan kalksa, o rengârenk yapıtları orkestralarımız dağarcıklarına alabilse, genç üyeler de tanıyabilse, genç dinleyiciler de öğrenebilse. İşte bu hafta yeniden Cumhuriyet Bayramı geldi. Her yerde “Onuncu Yıl Marşı” çalınıyor. Sanki kaç kişi onun Cemal Bey’e ilişkin olduğunu biliyor?
Cumhuriyet
